Rodzina wobec seksualności dziecka z niepełnosprawnością intelektualną

Spis treści:

Wprowadzenie

Rozdział 1. Rodzina z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną jako system

1.1. Wymiary systemu rodzinnego
1.2. Funkcje systemu rodzinnego
1.3. Okresy przejściowe w funkcjonowaniu rodziny
1.4. Perspektywa czasowa systemu rodzinnego
1.5. Styl rodzicielski wobec dziecka z niepełnosprawnością intelektualną

Rozdział 2. Stres psychologiczny i strategie adaptacyjne w systemie rodzinnym wychowującym dziecko z niepełnosprawnością intelektualną

2.1. Niepełnosprawność intelektualna jako stresor w systemie rodzinnym
2.2. Adaptacja systemu rodzinnego do stresu psychologicznego
2.3. Zasoby systemu rodzinnego w radzeniu sobie ze stresem
2.3.1. Zasoby wewnątrzrodzinne
2.3.2. Zasoby zewnątrzrodzinne

Rozdział 3. Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną jako wyzwanie dla systemu rodzinnego

3.1. Seksualność w świetle wybranych teorii psychologicznych
3.2. Rozwój seksualny w cyklu życia
3.2.1. Rozwój seksualny dziewczynki
3.2.2. Rozwój seksualny chłopca
3.3. Seksualność i niepełnosprawność intelektualna
3.3.1. Seksualność i niepełnosprawność intelektualna na poziomie makrospołecznym
3.3.2. Seksualność i niepełnosprawność intelektualna na poziomie systemu rodzinnego
3.3.3. Seksualność i niepełnosprawność intelektualna na poziomie indywidualnym

Rozdział 4. Metodologia badań własnych

4.1. Założenia teoretyczno-metodologiczne i cel badań
4.2. Problemy badawcze i hipotezy
4.3. Charakterystyka badanych osób
4.4. Procedura badań
4.5. Operacjonalizacja wyróżnionych w badaniach zmiennych
4.5.1. Postawy rodziców wobec seksualności własnego dziecka z niepełnosprawnością intelektualną
4.5.2. Cechy systemu rodzinnego wychowującego dziecko z niepełnosprawnością intelektualną
4.5.2.1. Styl rodzicielstwa
4.5.2.2. Zasoby rodzinne
4.5.2.3. Przekonania o sposobie realizacji seksualności przez rodzica w rodzinie
4.6. Narzędzia badawcze
4.6.1. Kwestionariusz Stylów i Wymiarów Rodzicielstwa
4.6.2. Kwestionariusz Dobranego Małżeństwa
4.6.3. Skale Subiektywnego Poczucia Obciążenia
4.6.4. Skala Przekonań Rodziców wobec Realizacji Seksualności w Rodzinie
4.6.5. Kwestionariusz dla Rodziców
4.6.6. Skala Postaw Rodziców wobec Seksualności Własnego Dziecka

Rozdział 5. Wyniki badań własnych

5.1. Postawy rodziców wobec seksualności dziecka z niepełnosprawnością intelektualną
5.1.1. Profile postaw rodziców wobec seksualności dziecka z niepełnosprawnością intelektualną
5.1.1.1. Charakterystyka środowiska unikająco-eliminującego
5.1.1.2. Charakterystyka środowiska przyzwalającego
5.1.1.3. Charakterystyka środowiska właściwego
5.2. Uwarunkowania postawy rodziców wobec seksualności dziecka z niepełnosprawnością
5.2.1. Płeć rodzica
5.2.2. Cechy dziecka
5.2.3. Środowisko rodzinne
5.3. Dyskusja wyników badań
5.4. Ograniczenia zastosowanej procedury badań
5.5. Obszary problemowe i dalsze kierunki badań
5.6. Możliwości aplikacji uzyskanych wyników

Zakończenie
Literatura
Spis rysunków
Spis tabel

Marcin Moroń, W poszukiwaniu pozytywnej adaptacji w rodzinie, dwutygodnik artPAPIER

Prof. dr hab. Lidia Cierpiałkowska:

Autorka przedstawia aktualną wiedzą z zakresu warunków rozwoju seksualności dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną i funkcjonowania rodziny i rodziców na różnych etapach życia ich potomstwa. (…) Jej przemyślenia pozwoliły na sformułowanie interesującego modelu badawczego, dzięki któremu próbowała odpowiedzieć na pytanie o źródłach zmienności postaw rodzicielskich wobec seksualności młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim i umiarkowanym. Stworzyła skalę postaw rodziców wobec seksualności dziecka, przekonań rodziców o realizacji własnej seksualności w rodzinie oraz zaadaptowała skalę subiektywnego poczucia obciążenia stresem w rodzinie. Dokonała trafnej analizy statystycznej uzyskanych wyników badań oraz ich interpretacji w świetle literatury przedmiotu.

Prof. dr hab. Zbigniew Izdebski

Nasza wiedza na temat rozwoju seksualnego osób niepełnosprawnych intelektualnie, zwłaszcza środowiska rodzinnego jako kontekstu tego rozwoju jest niepełna. W związku z tym publikację tę można uznać za opracowanie poświęcone ważnemu problemowi naukowemu, zarówno z punktu widzenia wzbogacenia wiedzy z zakresu psychologii, seksuologii społecznej, jak i pedagogiki specjalnej oraz seksualnej. Wzbogacenie tej wiedzy jest niezbędne do udzielania efektywnego wsparcia rodzicom osób niepełnosprawnych intelektualnie (zwłaszcza dzieci i nastolatków) w realizacji bardzo trudnego procesu socjalizacji seksualnej.

Abbeduto L., Seltzer, M., Shattuck, P., Krauss, M., Orsmond G., Murphy M. (2004). Psy-
chological well-being and coping in mothers of youths with autism, Down syndrome,
or fragile X syndrome. American Journal on Mental Retardation, 109, s. 237–254
Ailey, S.,  Marks, B., Crisp, C., Hahn, J. (2003). Promoting sexuality across the life span
for individuals with intellectual and developmental disabilities. The Nursing Clinics  
of North America, 38/2, s. 229–252
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Fundacja PWN
Aronson, E., Wilson,T., Akert, R. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Zysk
i S-ka
Auerbach, J., Greenbaum, C. (1997). The environment of the child with mental retardation:
Risk, vulnerability and resilience. W: J. Burack, R. Hodapp, E. Zigler (red.). Handbook  
of mental retardation and development. Cambridge: University Press
Aunos, M., Feldman, M. (2002). Attitudes towards Sexuality, Sterilization and Parenting
Rights of Persons with Intellectual Disabilities. Journal of Applied Research in Intellectu-
al Disabilities, 15, s. 285–296
Baines, S., Emerson, E., Robertson, J., Hatton, C. (2018). Sexual activity and sexual health
among young adults with and without mild/moderate intellectual disability. BMC
Public Health, 18/1, s. 1–12
Baker B., Blacher J. (2004) Positive impact of children with intellectual disabilities: the
Family Impact Questionnaire. Journal of Intellectual Disability Research, 48, 372.
Baker B., Blacher J., Crnic K., Edelbrock C. (2002) Behaviour problems and parenting
stress in families of three year old children with and without developmental delays.
American Journal on Mental Retardation, 107, 433–44
Baker B., Blacher J., Olsson M. (2003). Preschool children with and without developmen-
tal delay: behaviour problems, parents’ optimism, and well-being. Journal of Intellectual
Disability Research, 47, 217–30
Baker-Ericzen, M., Brookman-Frazee, L., Stahmer, A. (2005). Stress Levels and Adapta-
bility in Parents of Toddlers With and Without Autism Spectrum Disorders. Research  
& Practice for Persons with Severe Disabilities, 30/4, s. 194–204
Ballan, M. (2001). Parents as sexuality educators for their children with developmental
disabilities. SIECUS Report, 29, 14–19162 Literatura
Baltes, P., Lindenberger, U., Staudinger, U. (2006). Life span theory in developmental psycho-
logy. W: W. Damon, R.M. Lerner (red.), Handbook of child psychology. New York: John
Wiley &Sons
Bancroft, J. (2003). Sexual Development in Childhood. Indiana: Indiana University Press
Bancroft, J. (2011). Seksualność człowieka. Wrocław: Edra Urban & Partner
Baroff, G., Olley, G. (1999). Mental Retardation. Nature, Cause and Management. Philadel-
phia: Taylor & Francis Group
Baumrind, D. (1989a). Effective parenting during the early adolescent transition. W: Cowan,
P., Hetherington, E. (red.). Advances in family research. Nowy Jork: Lawrence Erlbaum,
Tom 2
Baumrind, D. (1989b). Parenting styles and adolescent development. W: R. Lerner, A. Pe-
terson, J. Brooks-Gunn (red.). Encyclopedia of Adolescence. New York: Garland
Baumrind, D. (1991). The Influence of Parenting Style on Adolescent Competence and
Substance Use. Journal of Early Adolescence 11/1, s. 56–95
Baxter, C., Cummins, R., Liolitis, L. (2000). Parental stress attributed to family members
with and without disability: A longitudinal study. Journal of Intellectual & Developmen-
tal Disability, 25/2, s. 105–118
Bazzo, G., Nota, L., Soresi, S., Ferrari, L., Minnes, P. (2007). Attitudes of Social Service
Providers towards the Sexuality of Individuals with Intellectual Disability. Journal  
of Applied Research in Intellectual Disabilities, 20/2, s. 110–115
Beisert, M. (1991). Seks twojego dziecka. Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke
Beisert, M. (2004a). Kazirodztwo. Warszawa: Wydawnictwo Scholar
Beisert,  M.  (2004b).  Seksualność  w  cyklu  życia  człowieka.  Poznań:  Zakład  Wydawniczy  
K. Domke
Beisert, M. (2006). Rozwojowa norma seksuologiczna jako kryterium oceny zachowań
seksualnych dzieci i młodzieży. Dziecko Krzywdzone, 16, s. 1–15
Bernert, D., Ogletree, R. (2013). Women with intellectual disabilities talk about their per-
ceptions of sex. Journal of Intellectual Disability Research, 57/3, s. 240–249
Bigby, C. (2000). Moving on without parents: Planning, transitions and sources of support for
middle-aged and older adults with intellectual disabilities. Baltimore: P.H. Brookes
Bigby, C. (2002). Ageing with a life-long disability: Challenges for the aged care and disa-
bility sectors. Journal of Intellectual & Developmental Disability, 27/4, s. 231–241
Blacher, J., Mink, I. (2004). Interviewing Family Members and care Providers: Concepts, Me-
thodologies and Cultures. W: E. Emerson (red.). The International Handbook of Applied
Research in Intellectual Disabilities. West Sussex: John Wiley & Sons
Blackburn, M. (1999). Sexuality and Disability. New York: Butterworth Heinemann
Blanchett, W., Wolfe, P. (2002). A Review of Sexuality Education Curricula: Meeting the
Sexuality Education Needs of Individuals with Moderate and Severe Intellectual Di-
sabilities. Research and Practice for Persons with Severe Disabilities, 27/1, s. 43–57
Blonna, R., Carter, L., Levitan, J. (2005). Healthy Sexuality. Dubuque: Kendall/Hunt Pu-
blishing Co.163 Literatura
Bolton, F.G., Morris, L.A., MacEachron, A.E. (1989). Males at Risk. The Other Side of Child
Sexual Abuse. London: Sage Publications
Borthwick-Duffy, S.A. (1997). Quality of Life and Quality of Care in Mental Retardation.  
W: L. Rorwitz (red.). Mental Reatardation in the year 2000. Cambridge: University Press
Boss, P. (2003). Family Stress Management. A Contextual Approach. Thousand Oaks: Sage
Publications.
Boss, P., Bryant, C., Mancini, J. (2016). Family Stress Management: A Contextual Approach.
Los Angeles: Sage Publications
Brassard, M., Germain, R., Hart, S. (1987). The Challenge: To Better Understand and Combat
Psychological Maltreatment of Children and Youth. W: M. Brassard, R. Germain, S. Hart
(red.). Psychological maltreatment of children and youth. Elmsford: Pergamon Press
Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development. Harvard: University Press
Bronfenbrenner, U. (1986). The Ecology of the Family as a Context for Human Develop-
ment. Developmental Psychology, 22/6, s. 723–742
Bronfenbrenner, U., Morris, P.A. (1998). The ecology of developmental processes. W: W. Da-
mon, R. Lerner (red.). Handbook of child psychology. New York: Wiley
Brown, M., McCann, E. (2019). The view and experiences of families and direct care sup-
port workers regarding the expression of sexuality by adults with intellectual disabili-
ties: A narrative review of the international research evidence. Research in Developmen-
tal Disabilities, 90, s. 80–91
Brown, R., Pirtle, T. (2008). Beliefs of professional and family caregivers about the sexu-
ality of individuals with intellectual disabilities: examining beliefs using a Q-metho-
dology approach. Sex Education, 8/1, 59–75
Brown-Lavoie, S., Viecili, M., Weiss, J. (2014). Sexual Knowledge and Victimization in
Adults with Autism Spectrum Disorders. Journal of Autism & Developmental Disorders,
44/9, s. 2185–2196
Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Scholar
Brzezińska, A. (red.) (2005). Psychologiczna psychologia rozwoju. Praktyczna psychologia roz-
wojowa. Gdańsk: GWP
Brzezińska,  A.,  Trempała,  J.  (2000).  Wprowadzenie  do  psychologii  rozwoju.  W:  J.  Strelau
(red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: GWP, rozdział 7, s. 229–283
Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Nauko-
we PWN
Burns, J. (1993). Sexuality, sexual problems, and people with learning difficulties. W: J. Ussher,
C. Baker (red.). Psychological Perspectives on Sexual Problems. London: Routledge
Byrne, E., Cunningham, C. (1985). The effects of mentally handicapped children on fa-
milies – a conceptual review. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 26/6, s. 847–864
Carins, D., Brown, J., Tolson, D., Darbyshire, C. (2014). Caring for a Child with Lear-
ning Disabilities Over a prolonged Period of time: An Exoloratory Survey on the
Experiences and Health of Older Parent Carers Living in Scotland. Journal of Applied
Research in Intellectual Disabilities, 27, 471–480164 Literatura
Carter, B., McGoldrick, M. (red.). (1988). The changing family life cycle: A framework for
family therapy. New York: Gardner Press
Carter, B., McColdrick, M. (red.) (2013). The Expanded Family Life Cycle. Individual, Fami-
ly, and in Social Perspectives. Boston: Pearson
Chadwick, O., Beecham, J., Piroth, N., Bernard, S., Taylor, E. (2002). Respite care for chil-
dren with severe intellectual disability and their families: Who needs it? Who receives
it?. Child and Adolescent Mental Health, 7, 66–72
Cheng, M., Udry, J. (2005). Sexual Experiences of Adolescents with Low Cognitive Abili-
ties in the U.S. Journal of Developmental & Physical Disabilities. 17/2, s. 155–172
Cottis, T. (red.) (2009). Intellectual Disability, Trauma and Psychotherapy. East Sussex: Ro-
utledge
Craft, A. (1987). Mental Handicap and Sexuality: Issues for individuals with a Mental Han-
dicap, their Parents and Professionals. W: A. Craft (red.). Mental Handicap and Sexuality:
Issues and Pespectives. Kent: Costello
Craft, M., Bicknell, J., Hollins, S. (1985). Mental Handicap. A multi-disciplinary approach.
London: Bailliere Tindall
Craft, A., Craft, M. (1979). Handicapped married couples. London: Routledge & Kegan Paul
Craft, A., Craft, M. (1988). Sex and Mentally Handicapped. London: Routledge
Craft, A. (red.) (1994). Practice Issues in Sexuality and Learning Disability. London: Routledge
Crnic, K., Greenberg, M. (1990). Minor Parenting Stresses with Young Children. Child
Development, 61/5, 1628–1637
Cusinato, M. (1994). Parenting Over the Family Life Cycle. W: L’Abate, L. (red.). Handbo-
ok of Developmental Family Psychology and Psychopathology. John Wiley & Sons
Cuskelly, M. (2006). Parents of adults with an intellectual disability. Family Matters, 74,
s. 20–25
Cuskelly, M., Bryde, R. (2004). Attitudes towards the sexuality of adults with an intellec-
tual disability: parents, support staff, and a community sample. Journal of Intellectual
& Developmental Disability, 29/3, 255–264
Cuskelly, M., Gilmore, L. (2007). Attitudes to Sexuality Questionnaire (Individuals with
an Intellectual Disability): Scale Development and community norms. Journal of In-
tellectual & Developmental Disability, 32 (2), s. 214–221
Darling,  C.A.,  N.  Senatore,  J.  Strachan  (2012).  Fathers  of  Children  with  Disabilities:
Stress and Life Satisfaction. Stress and Health 28: 269–278
Davis, K., Payne, S. (2009). The impact of child, family, and professional support charac-
teristics on the quality of life in families of young children with disabilities. Journal  
of Intellectual & Developmental Disability, 34, s. 153–162
Davis, C., Yarber, W., Bauserman, R., Schreer, G. (2005). Handbook of Sexuality-Related Me-
asures. Thousand Oaks: Sage Publications
Dewinter, J., De Graaf, H., Begeer, S. (2017). Sexual Orientation, Gender Identity, and
Romantic Relationships in Adolescents and Adults with Autism Spectrum Disorder.
Journal of Autism and Developmental Disorders, 47/9, s. 2927–2934165 Literatura
Dillenburger, K., McKerr, L. (2011). „How long are we able to go on?”. Issues faced by ol-
der family caregivers of adults with disabilities. British Journal of Learning Disabilities,
39/1, 29–38
Donenberg, G., Bryant, F., Emerson, E., Wilson, H., Pasch, K. (2003). Tracing the roots
of early sexual debut among adolescents in psychiatric care. Journal of the American
Academy of Child & Adolescent Psychiatry 42/5, s. 594–608
Donovan, A. (1988). Family Stress and Ways of Coping With Adolescents Who Have
Handicaps:  Maternal  Perceptions.  American  Journal  of  Mental  Retardation,  92/6,
s. 250–258
Doyle, M. (2004). The differences between sex offending and challenging behaviour in
people with an intellectual disability. Journal of Intellectual & Developmental Disability,
29(2), s. 107–118
Dukes, E., McGuire, B. (2009). Enhancing capacity to make sexuality-related decisions
in people with an intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 53/8,
s. 727–734
Dyson, L.L. (1993). Response to the presence of a child with disabilities: parental stress
and family functioning over time. American Journal on Mental Retardation, 98, 207–18
Erickson, M., Upshur, C. (1989). Caretaking Burden and Social Support: Comparison of
Mothers of Infants With and Without Disabilities. American Journal of Mental retar-
dation, 94/3, s. 250–258
Erikson, E.(2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Zysk i S-ka
Esmail, S., Darry, K., Walter, A., Knupp, H. (2010). Attitudes and perceptions towards
disability and sexuality. Disability and Rehabilitation, 32/14, s. 1148–1155
Fairbairn, G., Rowley, D., Bowen, M. (1995). Sexuality, learning difficulties and doing what’s
right. London: David Fulton Publishers
Firkowska-Mankiewicz, A. (red.) (2002). Życie emocjonalne i rodzinne osób z niepełnospraw-
nością intelektualną w aspekcie seksualności. Warszawa: PSROUU
Flynt, S., Wood, T. (1989). Stress and Coping of Mothers of Children With Moderate
Mental Retardation. American Journal of Mental Retardation, 94/3, s. 278–283
Flynt, S., Wood, T., Scott.R, (1992). Social Support of Mothers of Children with Mental
Retardation. Mental Retardation, 50/4, s. 233–236
Folkman, S., Moskowitz, J. (2000). Positive affect and the other side of coping. American
Psychologist, 55, 647–654
Folkman, S., Moskowitz, J. (2007). Positive affect and meaning-focused coping during si-
gnificant psychological stress. W: M. Hewstone, H. Schut, J. De Wit, K. Van Den Bos,
M. Stroebe (red.). The scope of social psychology: Theory and applications. London: Psy-
chology Press
Franco,  D.,  Cardoso,  J.,  Neto,  I.,  (2012).  Attitudes  Towards  Affectivity  and  Sexuality
of People with Intellectual Disability. Sexuality and Disability, 30, s. 261–287
Friedrich W.N., Greenberg M.T., Crnic K. (1983). A short-form of the Questionnaire on
Resources and Stress. American Journal of Mental Deficiency, 88, 41–8166 Literatura
Friend, M., Cook, L. (2002). Interactions: Collaboration skills for school professionals. Boston:
Allyn & Bacon
Freud, Z. (1991). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: PWN
Garbarino, J. (1992). Children and Families in the Social Environment: Modern Applications
of Social Work. New York: Routledge
Gardner, N. (1986). Sexuality. W: J.A. Summers (red.). The Right to Grow Up. Baltimore:
Paul Brookers Publishing
Gerstein, E., Crnic, K., Blacher, J., Baker, B. (2006). Resilience and the course of daily
parenting stress in families of young children with intellectual disabilities. Journal
of Intellectual Disability Research, 53/12, 981–997
Giddens, A. (2007). Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych
społeczeństwach, Warszawa: PWN
Gilmore, L., Chambers, B., (2010). Intellectual disability and sexuality: Attitudes of di-
sability support staff and leisure industry employees. Journal of Intellectual & Develop-
mental Disability, 35/1, s. 22–28
Ginevra, M., Nota, L., Stokes, M. (2016). The differential effects of Autism and Down’s
syndrome on sexual behaviour. Autism Research, 9/1, s. 131–140
Glick, M. (1997). A developmental approach to psychopathology in people with mild
mental retardation. W: J. Burack, R. Hodapp, E. Zigler (red.). Handbook of mental retar-
dation and development. Cambridge: University Press
Glidden, L. (1993). What We Do Not Know About Families With Children Who Have
Developmental Disabilities: Questionnaire on Resources and Stress as a Case Study.
American Journal on Mental Retardation, 97/5, s. 481–495
Glidden, L., Zetlin, A. (1997). Adolescence and Community Adjustment. W: S. Luthar, J. Bu-
rack, D. Cicchetti, J. Weisz (red.). Developmental psychopathology. Cambridge: Univer-
sity Press
Glidden L.M., Floyd F.J. (1997). Disaggregating parental depression and family stress in
assessing families of children with developmental disabilities: a multisample analysis.
American Journal on Mental Retardation 102, 250–66
Greenberg, J.S., Seltzer, M.M., Greenley, J.R. (1993). Aging parents of adults with disabi-
lities: the gratifications and frustrations of later-life caregiving. The Gerontologist, 33,
542–550
Goldenberg, H., Goldenberg, I. (2003). Terapia rodzin. Kraków: Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego
Gordon, B., Schroeder, C. (1995). Sexuality: A Developmental Approach to Problems. New
York: Plenum Press
Goodley, D., Tregaskis, C. (2006). Storying Disability and Impairment: Retrospective Ac-
counts of Disabled Family Life. Qualitative Health Research, 16/5, s. 630–646
Graff, H., Moyher, R., Bair, J., Foster, C., Gorden, M., Clem, J. (2018). Relationships and
Sexuality: How is a Young Adult with an Intellectual Disability Supposed to Naviga-
te? Sexuality and Disability, 6, 175–183167 Literatura
Grant, B., Whittell, G. (2000). Differentiated Coping Strategies in Children or Adults
with Intellectual Disabilities: the Revelance of Gender, Family Composition and the
Life Span. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 13, 256–275
Griffiths, D., Watson, S., Lewis, T., Stoner, C. (2004). Sexuality Research and Persons with
Intellectual Disabilities. W: E. Emerson (red.). The International Handbook of Applied Re-
search in Intellectual Disabilities. West Sussex: John Wiley & Sons
Grolnick, W., Ryan, R. (1989). Parent Styles Associated with Children’s Self-Regulation
and Competence in School. Journal of Educational Psychology, 81/2, s. 143–154
Gustavsson, A., Zakrzewska-Manterys, E. (1997). Wprowadzenie: społeczny kontekst upośle-
dzenia. W: A. Gustavsson, E. Zakrzewska-Manterys (red.). Upośledzenie w społecznym
zwierciadle. Warszawa: Wydawnictwo Żak
Hall, H., Barnes-Neely, S., Graff, C., Krcek, T., Roberts, R. (2012). Parental Stress in fa-
milies of Children with a Genetic Disorder/Disability and The Resiliency Model of
Family Stress, Adjustment And Adaptation. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing,
35, s. 24–44
Hannah,  L.,  Stagg,  S.  (2016).  Experiences  of  Sex  Education  and  Sexual  Awareness  in
Young Adults with Autism Spectrum Disorder. Journal of Autism and Developmental
Disorders, 46/12, s. 3678–3687
Hanson, M., Lynch, E. (2004). Understanding families: Approaches to diversity, disability, and
risk. Baltimore: Brookes Publishing
Harader, D., Fullwood, H., Hawthorne, M. (2009). Sexuality among Adolescents with
Moderate  Disabilities:  Promoting  Positive  Sexual  Development.  Prevention  Resear-
cher, 16/4, s. 17–20
Harris, J. (2006). Intellectual Disability. Understanding Its Development, Causes, Classification,
Evaluation and Treatment. Oxford: University Press
Harwas-Napierała, B., Trempała, J. (2002). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: PWN
Hatton, C., Emerson, E. (2004). The Relationship Between Life Events and Psychopatho-
logy Amongst Children with Intellectual Disabilities. Journal of Applied Research in
Intellectual Disabilities, 17/2, s. 109–117
Head, L., Abbeduto, L. (2007). Recognizing the Role of Parents in Developmental Out-
comes: a Systems Approach to Evaluating the Child with Developmental Disabilities.
Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 13, 293–301
Heifetz, M., Lake, J., Weiss, J., Isaacs, B., Connolly, J. (2020). Dating and romantic re-
lationships  of  adolescents  with  intellectual  and  developmental  disabilities.  Journal
of Adolescence, 79, 39–48
Herring, S., Gray, K., Taffe, J., Tonge, B., Sweeney, D., Einfeld, S. (2006). Behaviour and
emotional problems in toddlers with pervasive developmental disorders and develop-
mental delay: associations with parental mental health and family functioning, Jour-
nal of Intellectual Disability Research, 50/12, s. 874–882
Heszen-Niejodek, I. (1996). Stres i radzenie sobie – główne kontrowersje. W: I. Heszen-Niejo-
dek, Z. Ratajczak (red.). Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne.
Katowice: Wydawnictwo UŚ168 Literatura
Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J. Strelau (red.).
Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: GWP, rozdział 56, s. 465–492
Heszen, I. (2011). Psychologia stresu. Warszawa: PWN
Heshusius, L. (1987). Research on Perceptions of Sexuality by Persons labelled Retarded. W: Craft,
A. (red.). Mental Handicap and Sexuality: Issues and Perspectives. Kent: Costello
Hill R. (1958). Social stresses on the family. Social Case Work, 49, 139–150
Hilton,  V.W.  (1988).  Praca  nad  przeniesieniem  w  sferze  seksualnej.  W:  J.  Santorski  (red.).  
Pomocne i niebezpieczne związki. Antologia. Bydgoszcz: SR
Hobfoll, S.E. (1998). Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP
Holmes, L., Himle, M. (2014). Brief Report: Parent–Child Sexuality Communication and
Autism Spectrum Disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44 /11,
s. 2964–2970
Hornowska,  E.  (2001).  Testy  psychologiczne.  Teoria  i  praktyka.  Warszawa:  Wydawnictwo
Scholar
Horowitz, F.D., Haritos, C. (1997). The organism and the environment. W: J. Burack,
R. Hodapp, E. Zigler (red.). Handbook of mental retardation and development. Cambrid-
ge: University Press
Howard-Barr, E., Rienzo, B., Pigg, R. (2005). Teacher Beliefs, Professional Preparation,
and  Practices  Regarding  Exceptional  Students  and  Sexuality  Education.  Journal
of School Health, 75/3, s. 99–104
Imieliński, K. (1990). Seksiatria. Warszawa: PWN
Isler, A., Beytut, D., Tas, F., Conk, Z. (2009). A Study on Sexuality with Parents of Adole-
scents with Intellectual Disability. Sexuality and Disability, 27, s. 229–237
Izdebski, Z. (2011). Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze. Kra-
ków: Wydawnictwo UJ
Izdebski, Z., Ostrowska, A. (2004). Seks po polsku. Warszawa: Wydawnictwo Muza
Johnson, P.R. (1987). Becoming Real: a Developmental Approach to Relationship Education.
W: A. Craft (red.). Mental Handicap and Sexuality: Issues and Perspectives. Kent: Costello
Kaczmarek, B. (2002). Terra incognita – problem edukacji seksualnej osób z zespołem
Downa. Rewalidacja 2 (11), 39–45
Karellou, J. (2003). Laypeople’s Attitudes Towards the Sexuality of People with Learning
Disabilities in Greece. Sexuality and Disability, 21, s. 65–84
Karwowska, M. (2003). Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo. Kraków:
Oficyna Wydawnicza Impuls
Katz, G., Ponce, E. (2008). Sexuality in subjects with intellectual disability: an educatio-
nal intervention proposal for parents and counselors in developing countries. Instituto
Nacional de Salud Pública, 50, s. 239–254
Kenny,  K.,  McGilloway,  S.  (2007).  Caring  for  children  with  learning  disabilities:  An
exploratory study of parental strain and coping. British Journal of Learning Disabilities,
35/4, s. 221–228
Kernberg, O.F. (1976). Object Relation Theory and Clinical Psychoanalysis. New York: Aronson
Kernberg, O.F. (1995). Związki miłosne. Poznań: Zysk i S-ka169 Literatura
Kersh, J., Hedvat, T., Hauser-Cram, P., Warfield, M. (2006). The contribution of marital
quality to the well-being of parents of children with developmental disabilities. Jour-
nal of Intellectual Disability Research, 50/12, s. 883–893
Kielar-Turska, M. (2000). Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia. W: J. Strelau (red.).
Psychologia. Podręcznik akademicki (t. I, s. 285–332). Gdańsk: GWP
Kornas-Biela, D. (1988). Wczesna pomoc psychopedagogiczna rodzinie dziecka z upośledzeniem
umysłowym. W: Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie. Lublin: Wydawnic-
two KUL
Kornas-Biela, D. (1995). Retrospektywny obraz własnej sytuacji życiowej rodziców i ich stosun-
ku do dziecka z upośledzeniem umysłowym. W: M. Chodkowska (red.). Dziecko niepełno-
sprawne w rodzinie. Lublin: Wydawnictwo UMCS
Kościelska, M. (1984). Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa: PWN
Kościelska, M. (1994). Czym upośledzamy upośledzonych? Nowiny Psychologiczne, 2, 5–11
Kościelska, M. (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa: PWN.
Kościelska, M. (2000). Być kobietą, być mężczyzną – co to znaczy w odniesieniu do osób
niepełnosprawnych intelektualnie. Nowiny Psychologiczne, 2, 5–16.
Kościelska, M. (2004). Niechciana seksualność. O ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych
intelektualnie. Warszawa: Wydawnictwo Santorski & Co.
Kowalik, S. (1989) Upośledzenie umysłowe. Teoria i praktyka rehabilitacji. Warszawa: PWN
Kowalik, S. (2001). Pomiędzy dyskryminacją a integracją osób niepełnosprawnych. W: B. Kaja
(red.). Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja. Bydgoszcz: Wydawnic-
two Akademii Bydgoskiej
Kozubska,  A.  (2000).  Opieka  i  wychowanie  w  rodzinie  dziecka  upośledzonego  umysłowo
w stopniu lekkim. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane AB
Krammer Monat-Hammer, R. (1987). Understanding & Expressing Sexuality Responsible Cho-
ices for Individuals with Developmental Disabilities. Baltimore: Paul Brookes Publication
Krauss, M., Seltzer, M. (1997). Life course perspectives in mental retardation research: The case
of family caregiving. W: J. Burack, R. Hodapp, E. Zigler (red.). Handbook of mental retar-
dation and development. Cambridge: University Press
Kürtüncü, M., Kurt, A. (2020). Sexual education and Development in Children with In-
tellectual Disability: Mothers’ Opinions. Sexuality and Disability, 38, s. 455–468
Lauman, E., Gagnon, J., Michael, R., Michaels, S. (1994). The Social Organization of Sexuali-
ty. Chicago: The Chicago University Press Books
Lazarus, R. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 3–4, s. 2–39
Lazarus, R., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer
Lehmiller, J. (2014). The Psychology of Human Sexuality. London: Wiley Blackwell
Lesseliers, J. (2009). A Right to Sexuality? British Journal of Learning Disabilities, 27/4,
s. 137–140
Lewis, P., Abbeduto, L., Murphy, M., E. Richmond, E., N. Giles, N., L. Bruno, L., Schro-
eder, S. (2006). Cognitive, language and social-cognitive skills of individuals with fra-
gile X syndrome with and without autism. Journal of Intellectual Disability Research,
50/7, s. 532–545170 Literatura
Llewellyn G., McConnell D. (2002) Mothers with learning difficulties and their support
networks. Journal of Intellectual Disability Research 46, 17–34
Llewellyn P. (2011) The needs of people with learning disabilities who develop dementia:
a literature review. Dementia, 10, 235–247
Lloyd, T., Hastings, R. (2008). Psychological variables as correlates of adjustment in mo-
thers of children with intellectual disabilities: cross-sectional and longitudinal rela-
tionships. Journal of Intellectual Disability Research, 52/1, 37–48
Lumley, V., Scotti, J. (2001). Supporting the Sexuality of Adults with Mental Retardation.
Journal of Positive Behavioural Intervention, 3/2, s. 109–119
Lustig, D.C. (2002). Family coping in families with a child with a disability. Education and
Training in Mental Retardation and Developmental Disabilities, 73/1, s. 14–22
May, D. (red). (2000). Transition and Change in the Lives of People with Intellectual Disabili-
ties. Bristol: Jessica Kingsley Publishers
Mayes R., Llewellyn, G., McConnell, D. (2008) Active negotiation: mothers with intellec-
tual disabilities creating their social support networks. Journal of Applied Research in
Intellectual Disabilities 21, 341–50
McCabe, M., Cummins, R. (1998). Sexuality and quality of life among young people.
Adolescence, 33/132, s. 761–73.
McCarthy,  M.  (1999).  Sexuality  and  Woman  with  Learning  Disabilities.  London:  Jessica
Kingsley Publishers
McCarthy, M. (2011). Prescribing contraception to women with intellectual disabilities:
general practitioners’ attitudes and practices. Sexuality and Disabilility, 29, 339–349
McCarthy, M., Thompson, D. (2010). A prevalence study of sexual abuse of adults with
intellectual disabilities referred for sex education. Journal of Applied Research of Intellec-
tual Disability, 10/2, 105–124
McConkey, R., Truesdale-Kennedy, M., Chang, M., Jarrah, S., Shukri, R. (2006). The im-
pact on mothers of bringing up a child with intellectual disabilities: A cross-cultural
study. International Journal of Nursing Studies, 45/1, s. 65–74
McCubbin, H., Figley, C. (1983). Stress and the Family. Coping with Normative Transitions.
Bristol: Routledge
McCubbin, L., McCubbin, H. (2013). Resilience in ethnic family systems: A relational theory
for research and practice. W: D. Becvar (red.). Handbook of family resilience). New York:
Springer, 175–195
McCubbin, H., Thompson, E., Thompson, A., McCubbin, M., Kaston, A. (1993). Cul-
ture, Ethnicity, and the Family: Critical Factors in Childhood Chronic Illnesses and
Disabilities. Pediatrics, 91/5, s. 1063–1070
McGoldrick, M., Walsh, F. (2004). A  Time  to  Mourn:  Death  and  the  Family  Life  Cycle.  
W: F. Walsh, M. McGoldrick (red.). Living beyond loss: Death in the family. Washington:
Norton & Co.
McKeever, P., Miller, K., (2004). Mothering children who have disabilities: a Bourdieu-
sian interpretation of maternal practices. Social Science & Medicine, 59/6, s. 1177–1191171 Literatura
Meaney-Tavares, R., Gavidia-Payne, S. (2012). Staff characteristics and attitudes towards
the sexuality of people with intellectual disability. Journal of Intellectual & Developmen-
tal Disability. 37/3, s. 269–273
Mejnartowicz, D. (1999). Postawy rodziców wobec seksualizmu osób z zespołem Downa.
Problem uświadamiania seksualnego. Bardziej Kochani, 2, 9–12
Mejnartowicz, D. (2002). Seksualność osób z zespołem Downa. W: oprac. J. Graban, D. Mej-
nartowicz, Wieczne dzieci czy dorośli. Problem seksualności osób z niepełnosprawnością inte-
lektualną. Warszawa: Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa
„Bardziej Kochani”
Meppelder, M., Hodes, M., Kefs, S., Schuengel, C. (2015). Parenting stress and child be-
haviour problems among parents with intellectual disabilities: the buffering role of
resources. Journal of Intellectual Disability Research, 59/7, 664–677
Minnes, P. (1997). Mental retardation: The impact upon the family. W: J. Burack, R. Ho-
dapp, E. Zigler (red.). Handbook  of  mental  retardation  and  development. Cambridge:
University Press
Minnes, P., Woodford, L. (2005) Well-being in ageing parents caring for an adult with
a developmental disability. Journal on Developmental Disabilities 11, 47–66
Minnes,  P.,  Perry,  A.,  Weiss,  J.  (2015).  Predictor  of  distress  and  well-being  in  parents
of young children with developmental delays and disabilities: importance of parents
perceptions. Journal of Intellectual Disability Research, 59 (6), s. 551–560
Minnes, P., Woodford, L., Passey, J. (2007). Mediators of Well-being in Ageing Family
Carers of Adults with Intellectual Disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual
Disabilities, 20, 539–552
Mitchell, L. (1987). Intervention in the inappropriate sexual behavior of individuals with men-
tal handicaps. W: A. Craft (red.). Mental Handicap and Sexuality: Issues and Perspectives.
Wells: Costello
Moore, S., Rosenthal, D. (1993) Sexuality in adolescence. London: Routledge
Morgan, S. (1987). Abuse and Neglect of Handicapped Children. Boston: A College-Hill Pu-
blication
Murphy, N., Elias, E. (2006). Sexuality of children and adolescents with developmental
disabilities. Pediatrics, 118/1, s. 398–403
Murray, J.L., Minnes, P.M. (1994). Staff attitudes towards the sexuality of persons with
intellectual disability. Australia and New Zealand Journal of Developmental Disabilities,
19/1, s. 45–52
Nachshen, L., Woodford, L., Minnes, P. (2003). The Family Stress and Coping Interview
for families of individuals with developmental disabilities: a lifespan perspective on
family adjustment. Journal of Intellectual Disability Research, 47 (4/5), s. 285–290
Neece, C., Neilson, C.(2017). The Stress of Parenting Children with Developmental Di-
sabilities. W: Deater-Deckard, Panneton, R. (red.). Parental Stress and Early Child Deve-
lopment. Springer International Publishing172 Literatura
Neely-Barnes, S., Dia, D. (2008). Families of Children with Disabilities: A review of Lite-
rature and Recommendations for Interventions. Journal of Early and Intensive Behavio-
ur Interventions, 5 (3), s. 93–107
Neely-Barnes, S., Marcenko, M., Taylor, J. (2004). Predicting Impact of Childhood Disa-
bility on Families: Results From the 1995 National Health Interview Survey Disabili-
ty Supplement. Intellectual and Developmental Disabilities, 42/4, s. 284–293
Neuman, R. (2020). Parents’ perceptions regarding couple relationships of their adult
children with intellectual disabilities. Journal of Applied Research in Intellectual Disabi-
lities, 33/2, s. 310–320
Nuttin, J. (1984). Motivation, planning, and action: A relational theory of behavior dynamics.
Leuven: Leuven University Press
Obuchowska, I. (1999). Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim. W: I. Obuchowska
(red.). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP
Obuchowska, I. (2003). Osoby niepełnosprawne: diagnoza dla rozwoju. W: M. Kościelska,
B. Aouil (2003). Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności. Bydgoszcz:
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej
Obuchowska, I., Jaczewski, A. (1992). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP
Oliver, M., Anthony, A., Leimkuhl, T., Skillman, G. (2002). Attitudes toward acceptable
socio-sexual behaviours for persons with mental retardation: Implications for norma-
lization and community integration. Education and Training in Mental Retardation and
Developmental Disabilities, 37/2, s. 193–201
Olsson, M., Hwang, C. (2001). Depression in mothers and fathers of children with intel-
lectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 45/6, 535–543
Orr, R. Cameron, S., Day, D. (1991). Coping With Stress in Families With Children Who
Have Mental Retardation: An Evaluation of the Double ABCX Model. American Jo-
urnal of Mental Retardation, 95/4, s. 444–450
Ostrowska, A. (1994) Niepełnosprawni w społeczeństwie. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN
Paczkowski, E., Baker, B. (2007). Parenting Children with and without Developmental
Delay: The Role of Self-Mastery. Journal of Intellectual Disability Research, 51, s. 435–446
Parchomiuk, M. (2013). Model of Intellectual Disability and the Relationship of Atti-
tudes Towards the Sexuality of Persons with an Intellectual Disability. Sexuality and
Disability, 31, 125–139
Park J., Turnbull A., Turnbull H. (2002) Impacts of poverty on quality of life in families
with children with disabilities. Exceptional Children, 68,151–70
Patterson,  J.  (2002a).  Integrating  Family  Resilience  and  Family  Stress  Theory.  Journal
of Marriage and Family, 64, s. 349–360
Patterson,  J.  (2002b).  Understanding  Family  Resilience.  Journal  of  Clinical  Psychology,
58 (3), s. 233–246
Patterson, J., Garwick, A. (1994). Levels of Meaning in Family Stress Theory. Family Pro-
cess, 33/3, s. 287–304
Patterson, J., McCubbin, H., (1984). Gender Roles and Coping. Journal of Marriage and
Family, 46/1, s. 95–104173 Literatura
Pebdani, R. (2016). Attitudes of Group Home Employees Towards the Sexuality of Indi-
viduals with Intellectual Disabilities. Sexuality and Disability, 34, 329–339
Picard, I., Morin, D., de Mondehare, L.(2014). Psychoeducational Program for Parents
of Adolescents With Intellectual Disability. Journal of Policy and Practice in Intellectual
Disabilities, 4, 279–292
Pieńkowska,  E.  (2008).  Środowiskowe  uwarunkowania  ryzyka  wiktymizacji  seksualnej
osób  z  niepełnosprawnością  intelektualną  w  stopniu  lekkim.  Dziecko  Krzywdzone,
7/1, s. 37–49
Pieńkowska, E., Izdebska, A. (2008). Praca z młodymi ludźmi z obniżoną sprawnością
intelektualną w aspekcie ich seksualności. Dziecko Krzywdzone, 7/1, s. 105–119
Plopa, M. (2005). Psychologia rodziny: teoria i badania. Elbląg: Wydawnictwo EUHE
Plopa, M. (2006). Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań. Kraków: Oficyna Wydaw -
nicza Impuls
Pownall, J., Jahoda, A., Hastings, R. (2012). Sexuality and Sex Education of Adolescents
with  Intellectual  Disability:  Mothers’  Attitudes,  Experiences,  and  Support  Needs.  
Journal of Intellectual and Developmental Disabilities, 50/2, s. 140–154
Prestley, M. (2003). Disability: Life Course Approach. Cambridge: Blackwell Publishing
Przetacznik-Gierowska, M., Tyszkowa, M. (1999). Psychologia rozwoju człowieka. T. 1. War-
szawa: Wydawnictwo PWN
Robinson, C., Mandleco, B., Olsen, S., Hart, C. (1995). Authoritative, Authoritarian and
Permissive Parenting Practices: Development of a New Measure. Psychological Reports,
77, s. 819–830
Rostowski, J. (1987). Wpływ jakości małżeństwa rodziców na proces socjalizacji ich dzie-
ci. Problemy Rodziny, 4, 3–10
Saetermoe, C., Widaman, K., Borthwick-Duffy, S. (1991). Validation of the Parenting Sty-
le Survey for Parents of Children with Mental Retardation. Mental Retardation, 29/3,
149–157
Saloviita,T., Itälinna, M., Leinonen, E. (2003). Explaining the parental stress of fathers
and mothers caring for a child with intellectual disability: a Double ABCX Model.
Journal of Intellectual Disability Research, 47, 4/5, 300–312
Schaffer, R.H. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa: PWN
Scorgie, K., Sobsey, D. (2000). Transformational Outcomes Associated With Parenting
Children Who Have Disabilities. Journal of Mental Retardtion, 38/3, s. 195–206
Seligman, M., Darling, R. (2007). Ordinary Families, Special Children. A Systems Approach to
Childhood Disability. New York: The Guilford Press
Seligman, M., Walker, E., Rosenhan, D (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka
Seltzer,  M.,  Floyd,  F.,  Hindus,  A.  (2004).  Research  Methods  in  Intellectual  Disabilities:  
The Family Context. W: E. Emerson (red.). The International Handbook of Applied Rese-
arch in Intellectual Disabilities. West Sussex: John Wiley & Sons
Sęk, H. (red.) (2000). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: PWN
Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar174 Literatura
Sęk, H., Cieślak, R. (red.) (2005). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Warszawa: PWN
Sękowska, Z. (1988). Postawy wobec osób upośledzonych. W: D. Kornas-Biela (1988). Osoba
niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie. Lublin: Wydawnictwo KUL
Sheehan, P., Guerin, S. (2017). Exploring the range of emotional response experienced
when parenting a child with an intellectual disability: The role of dual process. British
Journal Learning Disabiility, 46,109–117.
Sidor, B. (2001). Trudności przeżywane przez rodzinę dziecka z niepełnosprawnością intelektu-
alną. W: D. Kornas-Biela (red.). Rodzina: źródło życia i szkoła miłości. Lublin: Towarzy-
stwo Naukowe KUL
Simmerman, S., Blacher, J., Baker, B.L. (2001). Fathers’ and mothers’ perceptions of father
involvement in families with young children with a disability. Journal of Intellectual and
Developmental Disability, 26/4, 325–338
Sinanson, V. (1992). Mental Handicap and Human Condition. New Approaches from the Tavi-
stock. London: Free Association Books
Singer, G., Powers, L., Marquis, J., Blanchard, L., Divenere, N., Santelli, B., Ainbinder, J.G.,
Sharp, M. (1999). A multi-site evaluation of parent to parent programs for parents of
children with disabilities. Journal of Early Intervention, 22/3, s. 217–229
Skinner, D., Weisner, T. (2007). Sociocultural studies of Families of children with Intel-
lectual Disabilities. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Review,
13, s. 302–312
Smith G. (1996). Caregiving outcomes for older mothers of adults with mental retarda-
tion: a test of the two factor model of psychological well-being. Psychology and Aging,
11, 353–361
Smith G., Tobin S.,. Fullmer E. (1995). Elderly mothers caring at home for offspring with
mental retardation: a model for permanency planning. American Journal of Mental Re-
tardation, 99, 487–499
Smyth, M., McConkey, R. (2003). Future aspirations of students with severe learning di-
sabilities and of their parents on leaving special schooling. British Journal of Learning
Disabilities, 31, 54–59
Sobsey, D., Doe, T. (1991). Patterns of Sexual Abuse and Assault. Sexuality and Disability,
9, s. 243–259
Sokoluk, W. (2003). Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli.
Warszawa: WSiP
Stainton,T., Besser, H. (1998). The positive impact of children with an intellectual disa-
bility on the family. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 23/1, s. 57–70
Stein, S., Kohut, T., Dillenburger K. (2018). The Importance of Sexuality Education for
Children With and Without Intellectual Disabilities: What Parents Think. Sexuality
and Disability, 36, 141–148
Suchankowa, P. (2002). Seksualność dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną. W: oprac.
J. Graban, D. Mejnartowicz, Wieczne dzieci czy dorośli. Problem seksualności osób z nie-
pełnosprawnością intelektualną. Warszawa: Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób
z Zespołem Downa „Bardziej Kochani”175 Literatura
Swango-Wilson, A. (2008). Caregiver perceptions and implications for sex education for
individuals with intellectual and developmental disabilities. Sexuality and Disabilility,
26, 167–174
Szollos, A., McCabe, M. (1995). The sexuality of people with mild intellectual disability:
Perceptions of clients and caregivers. Australia and New Zealand Journal of Developmen-
tal Disabilities, 20, 205–222
Taheri, A., Perry, A., Minnes, P. (2017). Exploring factors that impact activity participa-
tion of children and adolescents with severe developmental disabilities. Journal of In-
tellectual Disability Research, 61(12), s. 1151–1161
Tamas, D., Jovanovic, N., Rajic, M., Bugarski, V., Prkosovacki, B. (2019). Professionals,
Parents and the General Public: Attitudes Towards the Sexuality of Persons with In-
tellectual Disability. Sexuality and Disability, 37, 245-258
Taunt, R., Hastings, H. (2002). Positive Perceptions in Families of Children With Deve-
lopmental Disabilities. American Journal of Mental Retardion, 107/2, s. 116–127
Tepper, M. (2000). Sexuality and Disability: The Missing Discourse of Pleasure. Sexuality
and Disability, 18/ 4, s. 283–290
Thompson, D. (1994). The sexual experiences of men with learning disabilities having
sex with men: Issues for HIV prevention. Sexuality and Disability, 12/3, s. 221–242
Timoszyk-Tomczak, C., Pieńkowska, E. (2015). The Future Time Perspective in Parenthood
of Young Adults with Intellectual Disability. W: K. Adamczyk, A. Wysota (red.). Various
Aspects of Young Adults’ Functioning. Kraków: Libron
Tolman, D., McClelland, S. (2011). Normative Sexuality Development in Adolescence:
A Decade in Review, 2000–2009. Journal of Research on Adolescence, 21(1), 242–255
Tomczyszyn, D. (2018). Podział obowiązków i władzy w rodzinie wychowującej dziecko
z niepełnosprawnością intelektualną. Opuscula Sociologica, 1/23, s. 65–82
Touliatos, J., Perlmutter, B., Strauss, M., Holder, J. (2001). Handbook of Family Measurement
Techniques. Vol.2. Thousand Oaks: Sage Publications
Trickett, P. (1997). Sexual and physical abuse and the development of social competence. W:
S. Luthar, J. Burack, D. Cicchatti, J. Weisz (red.). Developmental Psychopathology. Cam-
bridge: University Press
Turnbull, A., Turnbull, R., (2001). Self-Determination for Individuals with Significant
Cognitive Disabilities and Their Families. Journal of the Association for Persons with
Severe Handicaps, 26/1, s. 56–62
Turnbull, A., Summers, J., Lee, S., Kyzar, K. (2007). Conceptualization and measurement
of family outcomes associated with families of individuals with intellectual disabili-
ties. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 13, s.
Twardowski, A. (1999). Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych. W: I. Obuchowska (red.).
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP
Tyson, P., Tyson, R. (1991). Psychoanalytic Theories of Human Development. An Integration.
Yale: University Press
Tyszkowa,  M.,  Przetacznik-Gierowska,  M.  (red.)  (2000).  Psychologia  rozwoju  człowieka.
T. 1. Warszawa: PWN176 Literatura
Vanier J. (1988). Rozwój uczuć osoby upośledzonej umysłowo i problemy życia seksu-
alnego. W: D. Kornas-Biela (1988). Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie.
Lublin: Wydawnictwo KUL
Vasta, R., Haith, M., Miller, S. (1995). Psychologia dziecka. Warszawa: WSiP
Walker, R., Hutchinson, C. (2018). Planning for the future among older parents of adult
offspring with intellectual disability living at home and in the community: A syste-
matic review of qualitative studies. Journal of Intellectual & Developmental Disability,
43/4, 453–462
Walker-Hirsch, L. (red.) (2007). The Facts of Life… and More. Sexuality and Intimacy for
People with Intellectual Disabilities. London: Paul H. Brookes Publishing
Walsh, F. (2003). Family resilience: A framework for clinical practice. Family Process, 42,
s. 1–18
Walsh, F. (2016). Family resilience: a developmental systems framework. European Journal
of Developmental Psychology, 13(3), s. 313–324
Whalen, R.E. (1966). Sexual motivation. Psychological Review, 73(2), 151–163
Whitehouse, M., McCabe, M. (1997). Sex education for people with intellectual disabili-
ty: How effective are they?. Education and Training in Mental Retardation and Develop-
mental Disabilities, s. 229–240
Wiegner, S. (1999). Views of the Child with Retardation of Family Functioning. Family
Therapy, 26/2, s. 63–79
Wiederman, M., Whitley, B. (red.) (2002). Handbook for Conducting Research on Human
Sexuality. London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers
Wilson-Swango,  A.  (2008).  Caregiver  Perception  of  Sexual  Behaviours  of  Individuals
with Intellectual Disabilities. Sexuality and Disability, 26, s. 75–81
Winsler, A., Madigan, A., Aquilino, S. (2005). Correspondence between maternal and pa-
ternal parenting styles in early childhood. Early Childhood Research Quarterly, 20, s. 1–12
Wojtczak-Grzesińska, I., Malinowska,A. (2002). Wieczne dzieci czy dorośli. W: oprac. J. Gra-
ban, D. Mejnartowicz, Wieczne dzieci czy dorośli. Problem seksualności osób z niepełnospraw-
nością intelektualną. Warszawa: Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem
Downa „Bardziej Kochani”
Yacoub, E., Hall, I. (2009). The sexual lives of men with mild learning disability: a quali-
tative study. British Journal of Learning Disabilities. 37/1, s. 5–11
A. Yoong, A., Koritsas, S. (2012). The impact of caring for adults with intellectual disa-
bility on the quality of life of parents. Journal of Intellectual Disability Research, 56/6,
609– 619
Young, R., Gore, N., McCarthy, M. (2012). Staff attitudes towards sexuality in relation to
gender of people with intellectual disability: A qualitative study. Journal of Intellectual
& Developmental Disability. 37/4, s. 343–347
Zielona-Jenek, M., Chodecka, A. (2010). Jestem chłopcem, jestem dziewczynką. O rozwoju sek-
sualnym dziecka. Gdańsk: GWP
Ziemska, M. (1981). Postawy rodzicielskie. Warszawa: Wiedza Powszechna