Relaks akademicki. Przykłady działań wspierających zdrowie psychiczne w środowisku akademickim

Spis treści:

Zamiast wstępu

Część I. Relaks na uczelni

Lidia Zabłocka-Żytka
Rozdział 1. Uczelnia wyższa jako miejsce kształtowania i wzmacniania zdrowia psychicznego

1.1. Wprowadzenie
1.2. Ochrona zdrowia psychicznego na uczelni
1.3. Podsumowanie – przykłady działań promujących zdrowie psychiczne na uczelni wyższej

Kamila Dobrenko
Rozdział 2. Rola zarządzania stresem w procesie edukacji

2.1. Wprowadzenie
2.2. Skąd wiadomo, że poziom stresu mieści się w bezpiecznych granicach?
2.3. Jak skutecznie zarządzać stresem?
2.4. Dlaczego wczesna dorosłość jest dobrym czasem na naukę zarządzania własnym stresem?
2.5. Jak kształtować nawyki niwelujące poziom codziennego stresu?
2.6. Jak niwelować codzienny poziom stresu?
2.7. Podsumowanie

Maria Weker
Rozdział 3. Stres i relaks w perspektywie neurobiologicznej

3.1. Wprowadzenie
3.2. Stres jako zakłócenie homeostazy
3.3. Rodzaje reakcji stresowej
3.4. Neurohormonalna struktura reakcji stresowej
3.5. Wpływ reakcji stresowej na strukturę i aktywność układu nerwowego
3.6. Odmienności fizjologiczne reakcji stresowej u osób młodych
3.7. Specyfika wygaszania reakcji stresowej
3.8. Neurobiologia reakcji relaksacyjnej
3.9. Podsumowanie

Część II. Wybrane techniki relaksacyjne

Lidia Zabłocka-Żytka
Rozdział 4. Praca z napięciem odczuwanym w ciele

4.1. Wprowadzenie
4.2. Techniki radzenia sobie z silnym napięciem
4.3. Techniki relaksacyjne
4.4. Podsumowanie – rekomendacje stosowania

Lidia Zabłocka-Żytka
Rozdział 5. Praca z myślami

5.1. Wprowadzenie
5.2. Racjonalna Terapia Zachowania
5.3. Ważne są słowa
5.4. Rekomendacje zastosowania pracy z myślami

Kamila Dobrenko
Rozdział 6. Relaksacja z użyciem wizualizacji

6.1. Wprowadzenie
6.2. Technika relaksacji z wizualizacją
6.3. Rekomendacje zastosowania relaksacji z użyciem wizualizacji

Maria Weker
Rozdział 7. Neurorelaks – relaks dla układu nerwowego

7.1. Wprowadzenie
7.2. Odpoczynek a relaks
7.3. Wybrane techniki neurorelaksacyjne: Wyciszanie ciał migdałowatych
7.4. Wybrane techniki neurorelaksacyjne: Neurobiologicznie Uświadomione Samozaangażowanie (NUS)
7.5. Interwencje neurorelaksacyjne
7.6. Relaks dla mózgu
7.7. Rekomendacje zastosowania neurorelaksu

Część III. Scenariusze warsztatów relaksacyjnych

Kamila Dobrenko, Lidia Zabłocka-Żytka
Rozdział 8. „Nie taki stres straszny! Zrelaksujmy się”
Scenariusz stacjonarnego spotkania warsztatowego

8.1. Wstęp
8.2. Część merytoryczna – miniwykład z krótkimi formami ćwiczeniowymi
8.3. Część praktyczna
8.4. Zakończenie

Maria Weker
Rozdział 9. „Relaks dla mózgu”  
Scenariusz spotkania warsztatowego online

9.1. Wstęp
9.2. Właściwa część warsztatów
9.3. Zakończenie

Bibliografia

Przeczytaj fragment

Anderson, R.M., Birnie, A.K., Koblesky, N.K., Romig-Martin, S.A., Radley, J.J.
(2014).  Adrenocortical  Status  Predicts  the  Degree  of  Age-Related  Deficits
in  Prefrontal  Structural  Plasticity  and Working  Memory.  Journal  of  Neuro-
science, 34(25), 8387–8397. https://doi.org/10.1523/jneurosci.1385-14.2014.
APA  Dictionary  of  Psychology  (n.d.).  https://dictionary.apa.org/stress  (dostęp:
09.2022).
Argyle, M. (2012). Przyczyny i korelaty szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psy-
chologia  pozytywna.  Nauka  o  szczęściu,  zdrowiu,  sile  i  cnotach  człowieka  
(s. 165–203). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Arza, A., Garzón-Rey, J.M., Lázaro, J., Gil, E., Lopez-Anton, R., Camara, C.,
Laguna, P., Bailon, R., Aguiló, J. (2019). Measuring acute stress response thro-
ugh physiological signals: towards a quantitative assessment of stress. Medical
& Biological Engineering & Computing, 57, 271–287. https://doi.org/10.1007/
s11517-018-1879-z.
Batory,  A.  (2013).  Wspieranie  rozwoju  między  dorastaniem  a  dorosłością.  
W:  E.  Sokołowska  (red.),  Psychologia  wspierania  rozwoju  i  kształcenia  
(s. 167–182). Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Beck, J.S. (2005). Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kra-
ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bhargava, P., Bhargava, H., Raghuramb, N., Garner, C. (2016). Immediate effect
of two yoga-based relaxation techniques on cognitive functions in patients suf-
fering from relapsing remitting multiple sclerosis: A comparative study. Inter-
national Review of Psychiatry, 28(3), 299–308. https://doi.org/10.1080/09540
261.2016.1191447.168 Bibliografia
Bronowski, P., Kaszyński H., Maciejewska, O. (2019). Kryzys psychiczny. Odzy-
skiwanie zdrowia, wsparcie społeczne, praca socjalna. Warszawa: Difin.
Butt,  M.,  Espinal,  E., Aupperle,  R.L.,  Nikulina,  V.,  Stewart,  J.L.  (2019).  The
Electrical Aftermath: Brain Signals of Posttraumatic Stress Disorder Filtered
Through a Clinical Lens. Frontiers in Psychiatry, 10. https://doi.org/10.3389/
fpsyt.2019.00368.
Carr, A.  (2009).  Psychologia  pozytywna.  Nauka  o  szczęściu  i  ludzkich  siłach.
Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Chetty, S., Friedman, A.R., Taravosh-Lahn, K., Kirby, E.D., Mirescu, C., Guo,
F., Krupik, D., Nicholas, A., Geraghty, A.C., Krishnamurthy, A., Tsai, M.K.,
Covarrubias, D., Wong, A.T., Francis, D.D., Sapolsky, R.M., Palmer, T.D., Ple-
asure, D., Kaufer, D. (2014). Stress and glucocorticoids promote oligodendro-
genesis in the adult hippocampus. Molecular Psychiatry, 19(12), 1275–1283.
https://doi.org/10.1038/mp.2013.190.
Conglenton,  C.,  Holzel,  B.K.,  Lazar,  S.W.  (2018).  Uważność  może  dosłownie
zmienić Twój mózg. W: Seria Harvard Business Review o inteligencji emocjo-
nalnej cz. IV Mindfulness (s. 33–39). Gliwice: Wydawnictwo Helion.
Conrad, C.D. (2010). A critical review of chronic stress effects on spatial learning
and  memory.  Progress  in  Neuro-Psychopharmacology  and  Biological  Psy-
chiatry, 34(5), 742–755. https://doi.org/10.1016/j.pnpbp.2009.11.003.
Cortina, M.I., Liotti, G. (2007).New approaches to understanding unconscious
processes: Implicit and explicit memory systems. International Forum of Psy-
choanalysis, 16, 204–212. https://doi.org/10.1080/08037060701676326.
Courtney, A.L., Meyer, M.L. (2020). Self-Other Representation in the Social Brain
Reflects Social Connection. The Journal of Neuroscience, 40(29), 5616–5627.
https://doi.org/10.1523/jneurosci.2826-19.2020.
Cramer, H., Lauche, R.,  Moebus,  S.,  Michalsen, A., Langhorst, J., Dobos, G.,
Paul, A. (2014). Predictors of health behavior change after an integrative medi-
cine inpatient program. International Journal Of Behavioral Medicine, 21(5),
775–783. https://doi.org/10.1007/s12529-013-9354-6.
Csikszentmihalyi, M. (2005). Przepływ. Wrocław: Biblioteka Moderatora.
Czabała, J.C. (red.) (2000). Zdrowie psychiczne. Warszawa: Instytut Psychiatrii
i Neurologii.
Czabała, J.C. (2015). Poradnictwo psychologiczne. W: C. Czabała, S. Kluczyń-
ska (red.), Poradnictwo psychologiczne (s. 16–44). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Czapiński, J. (red.) (2012). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu,
sile i cnotach człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 169 Bibliografia
Czapiński, J. (2012b). Czy szczęście popłaca? Dobrostan psychiczny jako przy-
czyna pomyślności życiowej. W: J. Czapiński (red.) (2012). Psychologia pozy-
tywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 235–254). War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czapiński,  J.  (2012c).  Psychologiczne  teorie  szczęścia.  W:  J.  Czapiński  (red.)
(2012).  Psychologia  pozytywna.  Nauka  o  szczęściu,  zdrowiu,  sile  i  cnotach
człowieka (s. 51–116). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dawes, K., Walker, W.L. (2008). From The Explicit To The Tacit: Does Hypno-
sis Facilitate This Knowledge Exchange. Australian Journal of Clinical and
Experimental Hypnosis, 36(2), 149–162.
De  Houwer  J.  (2019).  On  How  Definitions  of  Habits  Can  Complicate  Habit
Research.  Frontiers  in  psychology,  10,  2642.  https://doi.org/10.3389/
fpsyg.2019.02642.
Devi, A., Sheehy, K. (2013). Can Biofeedback Technology help Young Children
„Learn” to Relax in School? Ubiquitous Learning: An International Journal,
vol. 4(4), 73–84, ISSN 1835–9795.
Dobrenko, K. (2013). Adolescencja jako czas przejmowania inicjatywy za własny
rozwój. W: E. Sokołowska (red.), Psychologia wspierania rozwoju i kształce-
nia (s. 146–166). Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Dobrenko,  K.A.  (2021).  How  to  Shape  Healthy  Habits  Within  Pandemic-
-Related  Constraints?  Frontiers  in  Psychology.  https://doi.org/10.3389/
fpsyg.2021.711143.
Duchniewicz, P., Warszewska-Makuch, M., Najmiec, A., Mockałło, Z., Baka, Ł.
(2019). Promocja zdrowia psychicznego w miejscu pracy. Wytyczne do przy-
gotowania i przeprowadzania interwencji antystresowych w organizacji. War-
szawa: Państwowy Instytut Badawczy.
Duhigg, C. (2014). Siła nawyku. Dlaczego robimy to co robimy i jak można to
zmienić w życiu i biznesie. Warszawa: Dom Wydawniczy PWN.
Duhigg, C. (2016). Mądrzej szybciej lepiej. Sekret efektywności. Warszawa: Dom
Wydawniczy PWN.
Dusek, J.A., Benson, H. (2009). Mind-body medicine: a model of the comparative
clinical impact of the acute stress and relaxation responses. Minnesota Medi-
cine, 92(5), 47–50.
Dymon, W. (2019). Dlaczego odpoczynek jest nam potrzebny?, https://superfla -
von.eu/odpoczynek (dostęp: 11.2022).
Dzięcielak, K. (2021, February 14). Stres XXI w. – kiedy krótkotrwałe pobudze-
nie zmienia się w przewlekłe schorzenie. https://dietetycy.org.pl/stres/ (dostęp:
11.2022).170 Bibliografia
Emotion_Aid. Pierwsza pomoc w zarzadzaniu stresem (2021). The International
Trauma-Healing  Institute  Israel.  https://emotionaid.com/wp-content/uplo-
ads/2022/01/emotion-aid-a4-POL.pdf (dostęp: 03.2023).
Esch, T., Fricchione, G.L., Stefano, G.B. (2003). The therapeutic use of the rela-
xation response in stress-related diseases. Medical science monitor: internatio-
nal medical journal of experimental and clinical research, 9(2), RA23–RA34.
Evans, G.W., Gonnella, C., Marcynyszyn, L.A., Gentile, L., Salpekar, N. (2005). The
Role of Chaos in Poverty and Children’s Socioemotional Adjustment. Psychologi-
cal Science, 16(7), 560–565. https://doi.org/10.1111/j.0956-7976.2005.01575.x.
Felitti, V.J., Anda, R.F., Nordenberg, D., Williamson, D.F., Spitz, A.M., Edwards,
V.,  Koss,  M.P.,  Marks,  J.S.  (1998).  Relationship  of  Childhood  Abuse  and
Household Dysfunction to Many of the Leading Causes of Death in Adults.
American  Journal  of  Preventive  Medicine,  14(4),  245–258.  https://doi.
org/10.1016/s0749-3797(98)00017-8.
Fernández-Abascal,  E.G.,  Martín-Díaz,  M.D.  (2021).  Longitudinal  study  on
affect, psychological well-being, depression, mental and physical health, prior
to and during the COVID-19 pandemic in Spain. Personality and individual
differences, 172, 110591. https://doi.org/10.1016/j.paid.2020.110591.
Fox, K.C., Nijeboer, S., Dixon, M.L., Floman, J.L., Ellamil, M., Rumak,S.P., Sedl-
meier, P., Christoff, K. (2014). Is Meditation Associated with Altered Brain
Structure? A Systematic Review and Meta-Analysis of Morphometric Neuro-
imaging in Meditation Practitioners, Neuroscience Biobehavioral Reviews, 43,
48–73.
Francesetti,  G.,  Gecele,  M.,  Roubal,  J.  (2017)  Psychoterapia  Gestalt  w  prak-
tyce klinicznej. Od psychopatologii do estetyki kontaktu. Gdańsk: Harmonia
Universalis.
Fredrickson,  B.L.  (2009).  Pozytywność.  Naukowe  podejście  do  emocji,  które
pomaga zmienić jakość życia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Gałdowa, A. (2000). Powszechność i wyjątek. Rozwój człowieka dorosłego. Kra-
ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gazzaniga,  M.S.  (2011).  Istota  człowieczeństwa:  co  czyni  nas  wyjątkowymi.
Sopot: Wydawnictwo Smak Słowa.
Gigerenzer,  G.  (2009).  Intuicja.  Inteligencja  nieświadomości.  Warszawa:  Pró-
szyński i S-ka.  
Gluck, J., Kunzmann, U. (2002). Wisdom: Its structure and function in regulating
successful life span development. W: C.R. Snyder, D.J. Lopez (red.), Hand-
book of positive psychology (s. 327–347). Oxford: Oxford University Press.171 Bibliografia
Godoy, L.D., Rossignoli, M.T., Delfino-Pereira, P., Garcia-Cairasco, N., de Lima
Umeoka, E.H. (2018). A Comprehensive Overview on Stress Neurobiology:
Basic  Concepts  and  Clinical  Implications.  Frontiers  in  Behavioral  Neuro-
science, 12. https://doi.org/10.3389/fnbeh.2018.00127.
Goleman,  D.  (2018).  Odporność  dla  reszty  z  nas. W:  Seria  Harvard  Business
Review, O Inteligencji Emocjonalnej cz. IV Mindfulness (s. 49–55). Gliwice:
Wydawnictwo Helion.
Goleman, D. (2018b). Odporność dla reszty z nas. Szkolenie własnego mózgu. W:
Seria Harvard Business Review O Inteligencji Emocjonalnej cz. V Odporność
(s. 37–44). Gliwice: Wydawnictwo Helion.
Greacen, T., Jouet, E., Ryan, P., Cserhati, Z., Grebenc, V., Griffiths, Ch., Hansen,
B., Leahy, E. da Silva, K.M., Šabić, A., de Marco, A., Flores, P. (2012). Deve-
loping  European  guidelines  for  training  care  professionals  in  mental  health
promotion. BMC Public Health, 12, 1114.
Greenberg, M., (2022) Mózg odporny na stres. Warszawa, Wydawnictwo Rebis.
Greenspan, S.I., Pollock, G.H., (red.) (1991–1993), The Course of Life, vol. IV–VI.
Madison, CT: International Universities Press, Inc.
Grzegołowska-Klarkowska, H.J. (2018). Mądrość osobowości. Wspieranie roz-
woju osobowości i zapobieganie jej zaburzeniom w całym cyklu życia. War-
szawa: ME-KOMP.
Grzegołowska-Klarkowska,  H.J.  (red.)(2018b).  Psychoanalityczne  teorie  roz-
woju. Niezbędnik. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Gwioździk,  R.  (2011).  Relaks  jako  odpowiedź  na  stres  –  praktyczny  przegląd
zagadnienia.  Bibliotheca  Nostra.  Śląski  Kwartalnik  Naukowy,  1(1),  70–83.
https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Bibliotheca_Nostra_slaski_kwartal-
nik_naukowy/Bibliotheca_Nostra_slaski_kwartalnik_naukowy-r2011-t1-n1/
Bibliotheca_Nostra_slaski_kwartalnik_naukowy-r2011-t1-n1-s70-83/Biblio-
theca_Nostra_slaski_kwartalnik_naukowy-r2011-t1-n1-s70-83.pdf  (dostęp:
08.2022).
Haley, J. (red.) (1967). Advanced Techniques of Hypnosis and Therapy. Selected
papers of Milton Erickson, M.D. New York, London, Paris, San Diego, San
Francisco, Sao Paulo, Sydney, Tokyo, Toronto: Grune & Strtton.
Hall, C.S., Lindzey, G., Campbell, J.B. (2010). Teorie osobowości. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Harris, R.M., Kesaraju, A., Jordan, J.J., McDade, R., Brassell, J. (2021, Febru-
ary 5). Do Right! Relax and Restore: An African American Community-Based
Holistic  Health  Initiative.  Journal  of African American  Studies,  25,  65–81.
https://doi.org/10.1007/s12111-020-09510-6.172 Bibliografia
Harvanek, Z.M., Fogelman, N., Xu, K., Sinha, R. (2021). Psychological and bio-
logical resilience modulates the effects of stress on epigenetic aging. Trans-
lational psychiatry, 11(1), 601. https://doi.org/10.1038/s41398-021-01735-7.
Havighurst, R.J. (1980). Social and Developmental Psychology: Trends Influen -
cing the Future of Counseling. Personnel & Guidance Journal, 58(5), 328–333.
Hayes, C., Smith, S. (2014). W pułapce myśli. Jak skutecznie radzić sobie z depre-
sją, stresem i lękiem? Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Heim, C., Nemeroff, C.B. (2001). The role of childhood trauma in the neurobiology
of mood and anxiety disorders: preclinical and clinical studies. Biological Psy-
chiatry, 49(12), 1023–1039. https://doi.org/10.1016/s0006-3223(01)01157-x.
Heszen, I. (2016). Psychologia stresu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hobfoll,  S.E.  (1989).  Conservation  of  resources.  A  new  attempt  at  concep-
tualizing  stress.  The  American  psychologist,  44(3),  513–524.  https://doi.
org/10.1037//0003-066x.44.3.513.
Holmes, T.H., Rahe, R.H. (N.D.). Social Readjustment Rating Scale [Database
record]. Retrieved from PsycTESTS. https://doi.org/10.1037/t02251-000.
Inter-Agency  Standing  Committee  (2021).  Guidelines  for  Integrating  Gender-
-Based Violence Interventions in Humanitarian Action: Reducing risk, promo-
ting resilience and aiding recovery.
Iskra, J. (2015). Sposoby radzenia sobie z trudnościami przez studentów. War-
szawa: Difin.
Jaap, C., Maack, M.C., Taesler, P., Steinicke, F., Rose, M. (2022). Enriched environ-
ments enhance the development of explicit memory in an incidental learning task.
Scientific reports, 12(1), 18717. https://doi.org/10.1038/s41598-022-23226-5.
Jabr, F. (2013). Why Your Brain Needs More Downtime. Scientific American . https://
www.scientificamerican.com/article/mental-downtime/ (dostęp: 11.2022).
Jané-Llopis, E., Anderson, P. (2006). Promocja zdrowia psychicznego i zapobie-
ganie zaburzeniom psychicznym. Polityka dla Europy. Warszawa: Instytut Psy-
chiatrii i Neurologii.
Jankowska, E. (2015). Autonomiczny układ nerwowy. W: L. Borodulin-Nadzieja,
(red.), Fizjologia człowieka – podręcznik dla studentów licencjatów medycz-
nych. Wrocław: Górnicki Wydawnictwo Medyczne.
Jarymowicz,  M.  (2008).  Psychologiczne  podstawy  podmiotowości.  Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jarymowicz, M., Szuster, A. (2017). Nonspecific Impact of Reflective Mind on
Implicit  Evaluative  Processes:  Effects  of  Experimental  Manipulations  and
Selected Dispositional Factors. Frontiers in psychology, 8, 1572. https://doi.
org/10.3389/fpsyg.2017.01572.173 Bibliografia
Jarymowicz, M., Dobrenko, K. (2006). Czy można rozpoznawać sens słowa eks-
ponowanego podprogowo? Z badań nad związkami dekodowania sensorycz-
nego, afektywnego i semantycznego utajonych słów. W: R.K. Ohme (red.),
Tajemnice  Nieuświadamianego  afektu.  Gdańsk:  Gdańskie  Wydawnictwo
Psychologiczne.
Jarymowicz,  M.,  Ohme,  R.  (red.)  (2002).  Natura  Automatyzmów.  Warszawa:
Wydawnictwo  Instytutu  Psychologii  PAN,  Szkoła  Wyższa  Psychologii
Społecznej.
Jarymowicz, M., Ohme, R. (2002b). Homo sapiens czy Homo Automaticus? W:
M. Jarymowicz, R. Ohme (red.) (2002), Natura Automatyzmów (s. 87–91).
Warszawa:  Wydawnictwo  Instytutu  PAN,  Szkoła  Wyższa  Psychologii
Społecznej.
Kabat-Zinn J., (1994). Wherever You Go, There You Are: Mindfulness Meditation
in Everyday Life, Hyperion, New York [wydanie polskie: Gdziekolwiek jesteś,
bądź, przeł. H. Smagacz, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2014].
Kagias, K., Nehammer, C., Pocock, R. (2012). Neuronal Responses to Physiologi-
cal Stress. Frontiers in Genetics, 3. https://doi.org/10.3389/fgene.2012.00222.
Kahneman, D. (2012). Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Poznań:
Media Rodzina.
Kalat,  J.,  (2020).  Biologiczne  podstawy  psychologii. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Kaplan, K., O’Connor, N.A. (1993). From mistrust to trust: Through a stage ver-
tically. W: S.I. Greenspan, G.H. Pollock (red.), The Course of Life, vol. 4–6  
(s. 161–162). Madison, CT: International Universities Press, Inc.
Karabin, K. (2020). Wymagania dietetyczne dla osób poddanych działaniu długo-
trwałego  stresu.  Współczesna  Dietetyka.  https://www.wspolczesnadietetyka.
pl/psychodietetyka/wymagania-dietetyczne-dla-osob-poddanych-dzialaniu-
dlugotrwalego-stresu (dostęp: 11.2022).
Karta Ottawska (1986). Przeł. J.B. Karski. W: J. Karski, Z. Słońska, B. Wasilew-
ski (red.) (1992), Promocja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia
zdrowia (s. 422–428). Warszawa: Wydawnictwo Ignis.
Katahira, K., Yamazaki, Y., Yamaoka, C., Ozaki, H., Nakagawa, S., Nagata, N.
(2018). EEG Correlates of the Flow State: A Combination of Increased Frontal
Theta and Moderate Frontocentral Alpha Rhythm in the Mental Arithmetic Task.
Frontiers In Psychology, 9, 300. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.00300.
Kaushal, N., Rhodes, R.E. (2015). Exercise habit formation in new gym members:
a longitudinal study. Journal Of Behavioral Medicine, 38(4), 652–663. https://
doi.org/10.1007/s10865-015-9640-7.174 Bibliografia
King, L.A., Eells, J.E., Burton, C.M. (2007). Pojęcie dobrego życia – w ujęciu
szerokim i wąskim. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna
w praktyce (s. 19–41). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Klin, J., Zięzio, M. (2015) Wybrane techniki stosowane w leczeniu pacjentów
z przewlekłymi chorobami somatycznymi. W: L. Zabłocka-Żytka, E. Soko-
łowska (red.), Pomoc psychologiczna chorym somatycznie. Wybrane zagad-
nienia. Warszawa: Difin.
Kluczyńska,  S.  (2002).  O  stresie  i  sposobach  radzenia  sobie  z  nim.  Niebieska
Linia, 5. https://psychologia.edu.pl/czytelnia/59-niebieska-linia/833-o-stresie-
i-sposobach-radzenia-sobie-z-nim.html (dostęp:11.2022).
Kluczyńska S. (2012). Pomoc w sytuacjach kryzysowych. W: B. Weigl (red.),
Psychologia rozwoju i podstawy pomagania (s. 143–162). Warszawa: Wydaw-
nictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Kłak, K., Chadzińska, M. (2021). Czy ryby ulegają stresowi? Kosmos. Problemy
Nauk Biologicznych, 70(1), 57–71.
Kolańczyk, A., Fila-Jankowska, A., Pawłowska-Fusiara, M. Sterczyński, R. (2004).
Serce w rozumie. Afektywne podstawy orientacji w otoczeniu. Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Kopans, D. (2018). Ocena i wzmacnianie odporności emocjonalnej oraz zarzą-
dzanie nią. W: Seria Harvard Business Review O Inteligencji Emocjonalnej cz.
V Odporność (s. 45–52). Gliwice: Wydawnictwo Helion.
Kuberska-Kędzierska, M. (2018). Ile ważą emocje? Łódź: Galaktyka.
Landowski, J. (2001). Biologiczne mechanizmy stresu. W: A. Bilikiewicz, S. Pużyń-
ski, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), Psychiatria, vol. 1, (s. 179–190). Wydaw-
nictwo Medyczne Urban & Partner.
Landowski, J. (2007). Neurobiologia reakcji stresowej. Neuropsychiatria i Neu-
ropsychologia, 2(1), 26–36.
Larson, R., Jarrett, R., Hansen, D., Pearce, N., Sullivan, P., Walker, K., Watkins,
N., Wood, D. (2007). Zorganizowane działania młodzieży jako kontekst pozy-
tywnego rozwoju. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna
w praktyce (s. 302–333). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ledzińska, M., Zajenkowski, M., Stolarski, M. (2013). Temperament i poznanie.
Energetyczne i czasowe zaplecze umysłu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Lehtinen, V. (2008). Building up good mental health. Jyväskylä: Stakes Gummerus
Printing.
Lupien, S.J., McEwen, B.S., Gunnar, M.R., Heim, C. (2009). Effects of stress
throughout the lifespan on the brain, behaviour and cognition. Nature Reviews
Neuroscience, 10(6), 434–445. https://doi.org/10.1038/nrn2639.175 Bibliografia
Lutz, J., Herwig, U., Opialla, S., Hittmeyer, A., Jäncke, L., Rufer, M., Grosse
Holtforth, M., Brühl, A.B., (2014). Mindfulness and Emotion Regulation – an
fMRI Study. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 9(6), 776–785.
Maslow, A.  (1990).  Motywacja  i  osobowość.  Warszawa:  Instytut  Wydawniczy
PAX.
Matvienko-Sikar, K., Pope, J., Cremin, A., Carr, H., Leitao, S., Olander, E.K.,  
et al. (2020). Differences in levels of stress, social support, health behavio-
urs, and stress-reduction strategies for women pregnant before and during the
COVID-19 pandemic, and based on phases of pandemic restrictions, in Ire-
land. Women Birth, 1207, 1–8. https://doi.org/10.1016/j.wombi.2020.10.010.
Maultsby,  M.C.  (2013).  Racjonalna  terapia  zachowania.  Podręcznik  tera-
pii  poznawczo-behawioralnej.  Żnin:  Wydawnictwo  Dominika  Księskiego
Wulkan.
McEwen, B.S. (2007). Physiology and Neurobiology of Stress and Adaptation:
Central Role of the Brain. Physiological Reviews, 87(3), 873–904. https://doi.
org/10.1152/physrev.00041.2006.
McEwen, B.S., Wingfield, J.C. (2003). The concept of allostasis in biology and
biomedicine. Hormones and Behavior, 43(1), 2–15. https://doi.org/10.1016/
s0018-506x(02)00024-7.
McEwen, B.S., Bowles, N.P., Gray, J.D., Hill, M.N., Hunter, R.G., Karatsoreos,
I.N., Nasca, C. (2015). Mechanisms of stress in the brain. Nature Neuroscience,
18(10), 1353–1363. https://doi.org/10.1038/nn.4086.
Mergelsberg, E.L.P., Mullan, B.A., Allom, V., Scott, A. (2021). An intervention
designed to investigate habit formation in a novel health behavior. Psychology
& Health, 36(4), 405–426. https://doi.org/10.1080/08870446.2020.1779272.
Moskalewicz,  J.,  Boguszewska,  L.  (2012).  Poprawa  stanu  zdrowia  psychicz-
nego Polaków. Diagnoza i rekomendacje. W: J. Szymborski (red.), Zdrowie
publiczne  i  polityka  ludnościowa  (s.  101–109).  Warszawa:  Rządowa  Rada
Ludnościowa.
Myers, D.G. (2004). Intuicja. Jej siła i słabość. Wrocław: Biblioteka Moderatora.
Nerwińska,  E.  (2021).  Promocja  zdrowia  psychicznego  dzieci  i  młodzieży
w  szkole  na  przykładzie  programów  „Przyjaciele  Zippiego”  i  „Apteczka
Pierwszej Pomocy Emocjonalnej”. W: L. Zabłocka-Żytka, J.C. Czabała (red.),
Promocja zdrowia psychicznego – od teorii do praktyki. Warszawa: Wydaw-
nictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Nęcka, E. (1994). TRoP… Twórcze rozwiązywanie problemów. Kraków: Oficyna
Wydawnicza Impuls.176 Bibliografia
Nęcka,  E.  (2012).  Psychologia  twórczości.  Gdańsk:  Gdańskie  Wydawnictwo
Psychologiczne.
Nielsen,  J.A.,  Zielinski,  B.A.,  Ferguson,  M.A.,  Lainhart,  J.E.,  Anderson,  J.S.
(2013). An evaluation of the left-brain vs. right-brain hypothesis with resting
state  functional  connectivity  magnetic  resonance  imaging.  PloS  one,  8(8),
e71275. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0071275.
Nowak-Adamczyk,  D.  (2014).  Studenci  z  zaburzeniami  psychicznymi
w przestrzeni akademickiej – system wsparcia edukacyjnego na Uniwersytecie
Jagiellońskim w Krakowie. Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, roz-
wiązania, IV/2014(13), 73–94.
O’Connor, J., Seymour, J. (1990). NLP Wprowadzenie do programowania neuro-
lingwistycznego. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka
Ohme, R.K., Jarymowicz, M., Reykowski, J. (red.)(2001). Automatyzmy w pro-
cesach  przetwarzania  informacji.  Warszawa:  Wydawnictwo  Instytutu  PAN
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej.
Oleś,  P.K.  (2010).  Wprowadzenie  do  psychologii  osobowości.  Wydanie  Nowe.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Osho  (2018).  Medytacja  dla  zabieganych.  Jak  odnaleźć  wewnętrzna  ciszę
w zgiełku codzienności. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Ostaszewski,  K.  (2008).  Czynniki  chroniące  i  wspierające  rozwój.  Remedium,
11(189), 1–3.
Padesky,  C.A.,  Greenberger,  D.,  (2017).  Umysł  ponad  nastrojem.  Podręcznik
terapeuty. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Paul-Cavallier, F.J. (1994). Wizualizacja. Poznań; Dom Wydawniczy Rebis.
Pawlikowska, B. (2021).  Stres.  Sprawdzone  sposoby  na  stres.  102  sposoby  na
stres. Warszawa, Edipresse.
Perry,  D.P.  Winfrey,  O.  (2022).  Co  Ci  się  przydarzyło?  Rozmowy  o  traumie,
odporności psychicznej i zdrowieniu. Warszawa: Agora.
Pervin, L.A., John, O.P. (2006). Osobowość. Teoria i badania. Kraków: Wydaw-
nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Petit, J.R. (2007). Psychiatria ratunkowa. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.
Picard,  M.,  McEwen,  B.S.  (2018).  Psychological  Stress  and  Mitochondria:
A Systematic Review. Psychosomatic medicine, 80(2), 141–153. https://doi.
org/10.1097/PSY.0000000000000545.
Power, C. (2003). Combination of low birth weight and high adult body mass
index: at  what  age  is  it  established  and  what  are its  determinants? Journal
of  Epidemiology  &  Amp;  Community  Health,  57(12),  969–973.  https://doi.
org/10.1136/jech.57.12.969.177 Bibliografia
Predoiu,  R.,  Predoiu, A.,  Mitrache,  G.,  Firănescu,  M.  Cosma,  G.,  Dinuţă,  G.,
Bucuroiu,  R.A.  (2020). Visualisation  techniques  in  sport  –  the  mental  road
map for success. Discobolul – Physical Education, Sport and Kinetotherapy
Journal, 59(3), 245–256. https://doi.org/10.35189/dpeskj.2020.59.3.4.
Quesada, A.,  Wiemers,  U.,  Schoofs,  D.,  Wolf,  O.  (2012).  Psychosocial  stress
exposure  impairs  memory  retrieval  in  children.  Psychoneuroendocrinology,
37(1), 125–136. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2011.05.013.
Repetti, R.L., Taylor, S.E., Seeman, T.E. (2002). Risky families: Family social
environments and the mental and physical health of offspring. Psychological
Bulletin, 128(2), 330–366. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.2.330.
Ressler, R.L., Goode, T.D., Kim, S., Ramanathan, K.R., Maren, S. (2021). Covert
capture  and  attenuation  of  a  hippocampus-dependent  fear  memory.  Nature
Neuroscience, 24(5), 677–684. https://doi.org/10.1038/s41593-021-00825-5.
Reznitskaya,  A.  Sternberg,  R.J.  (2007).  Jak  nauczyć  podopiecznych  mądrego
myślenia: program „Edukacja dla mądrości”. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.),
Psychologia  pozytywna  w  praktyce  (s.  132–152). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Roberts,  B.M.,  Clarke,  A.,  Addante,  R.J.,  Ranganath,  C.  (2018).  Entrainment
enhances  theta  oscillations  and  improves  episodic  memory.  Cognitive  Neu-
roscience, 9(3–4), 181–193. https://doi.org/10.1080/17588928.2018.1521386.
Rogers, C.R. (2002). O stawaniu się osobą. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Romeo, R.D. (2013). The Teenage Brain. Current Directions in Psychological
Science, 22(2), 140–145. https://doi.org/10.1177/0963721413475445.
Rosen, S. (1997). Mój głos podąży za Tobą. Terapeutyczne przypowieści Miltona
H. Ericksona. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Rothschild, B. (2014). Ciało pamięta. Psychofizjologia traumy i terapia osób po
urazie psychicznym. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
RPP (2020). Zdrowie psychiczne na polskich uczelniach. Raport Rzecznika Praw
Pacjenta. Warszawa.
Russo, L. (2005). Zapomniana rewolucja: Grecka myśl naukowa a nauka nowo-
czesna. Kraków: Universitas.
Rychlik, B. (2002). Program profilaktyki antystresowej „Jak radzić sobie ze stre -
sem”. Praktyczny przewodnik. Warszawa: Instytut Zdrowia Człowieka.
Sadowski, B. (2007). Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt  
(s. 349–352). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Salomon, P. (2003). Psychologia w medycynie wspomaga współpracę z pacjen-
tem i proces leczenia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.178 Bibliografia
Sancho, K., (2019). Czy stres powoduje choroby? Homeostaza i allostaza. cz. 1.
Pomocnia Poznań. https://www.pomocnia-poznan.pl/stres-a-choroby/ (dostęp:
11.2022).
Sapolsky,  R.M.  (2012).  Dlaczego  zebry  nie  maja  wrzodów:  Psychofizjologia
stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sapolsky, R.M. (2015). Stress and the brain: individual variability and the inver-
ted-U.  Nature  Neuroscience,  18(10),  1344–1346.  https://doi.org/10.1038/
nn.4109.
Sapolsky,  R.M.,  Romero,  L.M.,  Munck,  A.U.  (2000).  How  do  glucocortico-
ids influence stress responses? Integrating permissive, suppressive, stimula -
tory,  and  preparative  actions.  Endocrine  Reviews,  21(1),  55–89.  https://doi.
org/10.1210/edrv.21.1.0389.
Schore, A.N. (1994). Affect Regulation and the Origin of the Self: The Neurobio-
logy of Emotional Development. New York, NY: Norton.
Segerstrom, S.C., O’Connor, D.B. (2012) Stress, health and illness: Four challen-
ges for the future. Psychology & Health, 27(2), 128–140. https://doi.org/10.10
80/08870446.2012.659516.
Seligman,  M.E.P.  (2011).  Pełnia  życia.  Nowe  spojrzenie  na  kwestię  szczęścia
i dobrego życia. Poznań: Media Rodzina.
Sęk,  H.  (2009).  Wypalenie  zawodowe.  Przyczyny  i  zapobieganie.  Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Shapiro, F., Forrest, M.S. (2021). EMDR The Breakthrough Therapy for Overco-
ming Anxiety, Stress, and Trauma. New York: Basic Books.
Sharma, D.K. (2018). Physiology of Stress and its Management. Journal of Medi-
cine: Study & Research, 1(1), 1–5. https://doi.org/10.24966/msr-5657/100001.
Sheldon, K.M., Lyubomirsky, S. (2007). Trwały wzrost poziomu szczęścia: per-
spektywy, praktyki i zalecenia. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia
pozytywna w praktyce (s. 87–111). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Siek, S. (1986). Relaks i autosugestia. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza
RSW Prasa-Książka-Ruch.
Sikorski, W. (2016). Psychoterapia sprzyjająca mózgowi. Warszawa: Difin.
Skalska, K. (2018). Włączenie studentów doświadczających kryzysów zdrowia
psychicznego do pełnego uczestnictwa w społeczności akademickiej na przy-
kładzie  projektu  „Przyjazny  Uniwersytet”  realizowanego  na  Uniwersytecie
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Progress, (3), 148–160. https://czaso-
pisma.bg.ug.edu.pl/index.php/Progress/article/view/4563 (dostęp: 08.2022).179 Bibliografia
Sławińska,  A.  (2016).  Zastosowanie  progresywnej  relaksacji  mięśni  Jacobsona
w praktyce klinicznej. Psychiatria i Psychoterapia 2016, t. 12, 4, 3–15. http://
www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PiP_Zima2016/art1_PiP2016v12i4.
pdf (dostęp: 08.2022).
Smith, S.M., Vale, W.W. (2006). The role of the hypothalamic-pituitary-adrenal
axis in neuroendocrine responses to stress. Dialogues in Clinical Neuroscience,
8(4), 383–395. https://doi.org/10.31887/dcns.2006.8.4/ssmith.
Smułka, P. (2013). Metodyka PATH w praktyce konsultingu personalnego: zasady
i  procedura.  W:  E.  Sokołowska  (2013),  Psychologia  wspierania  rozwoju
i  kształcenia  (s.  204–220).  Warszawa:  Wydawnictwo Akademii  Pedagogiki
Specjalnej.
Sokołowska, E., Zabłocka-Żytka, L. (2013). Psychologia rozwojowa dla klinicy-
stów. Przykładowe ćwiczenia i interwencje. Warszawa: Wydawnictwo Fraszka
Edukacyjna.
Sokołowska, E., Zabłocka-Żytka, L., Kluczyńska S., Wojda-Kornacka, J. (2015).
Zdrowie  psychiczne  młodych  dorosłych.  Wybrane  zagadnienia.  Warszawa:
Difin.
Staples, H.D., Smarr, E.R. (1991). Bridge to adulthood: The years from eighteen
to twenty-three. W: S.I. Greenspan, G.H. Pollock (red.), The Course of Life.
vol.  IV: Adolescence  (s.  407–434).  Madison,  CT:  International  Universities
Press, Inc.
Stawiarska, P. (2019). Kierunki współczesnej promocji zdrowia i prewencji zabu-
rzeń. Profilaktyka XXI wieku. Zagrożenia i wyzwania. Teoria i praktyka. War-
szawa: Difin.
Strahler, J., Nater, U.M., Skoluda, N. (2020). Associations between Health Beha-
viors  and  Factors  on  Markers  of  Healthy  Psychological  and  Physiological
Functioning: a Daily Diary Study. Annals Of Behavioral Medicine: A Publi-
cation  Of  The  Society  Of  Behavioral  Medicine,  54(1),  22-35.  https://doi.
org/10.1093/abm/kaz018.
Szymańska, A., Dobrenko, K., Grzesiuk, L. (2015). Relacja między pacjentem
i psychoterapeutą a skuteczność psychoterapii. Wyniki badań katamnestycz-
nych. W: M. Kornaszewska-Polak (red.), Wystarczająco dobre życie. Kontek-
sty psychologiczne (s. 165–178). Sosnowiec: Oficyna Wydawnicza Humanitas.
Taylor, S.E., Sherman, D.K. (2007). Psychologia pozytywna i psychologia zdro-
wia: owocny związek. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna
w praktyce (s. 194–210). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Terelak, J. (2008). Człowiek i stres. Warszawa-Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza
Branta.180 Bibliografia
Teufel, M., Stephan, K., Kowalski, A., Käsberger, S., Enck, P., Zipfel, S., Giel, K.E.
(2013). Impact of biofeedback on self-efficacy and stress reduction in obesity:
a randomized controlled  pilot  study. Applied  Psychophysiology And  Biofeed-
back, 38(3), 177–184. https://doi.org/0.1007/s10484-013-9223-8.
Thompson, M., Thompson, L.(2012). Neurofeedback: wprowadzenie do podstawo-
wych koncepcji psychofizjologii stosowanej. Wrocław: Biomed Neurotechnologie.
Tomaszewski,  T.  (1984).  Ślady  i  wzorce.  Warszawa:  Wydawnictwa  Szkolne
i Pedagogiczne.
Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akade-
mickie i Profesjonalne.
Underwood, G. (red.) (2004). Utajone poznanie. Poznawcza psychologia nieświa-
domości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
van der Zeil, E. (2001). Relaks doskonały. Poznań: Dom wydawniczy Rebis.
Vanderpal, G., Brazie, R. (2022). The Impact of Underlying Stress and Trauma
on HRM Recruitment and Selection Bias in Employee Interviews. Journal of
Leadership,  Accountability  and  Ethics,  19(2).  https://doi.org/10.33423/jlae.
v19i2.5111.
Vogel, S., Schwabe, L. (2016). Learning and memory under stress: implications
for  the  classroom.  Npj  Science  of  Learning,  1(1).  https://doi.org/10.1038/
npjscilearn.2016.11.
Wadhwa, P.D., Sandman, C.A., Garite, T.J. (2001). Chapter 9 The neurobiology of
stress in human pregnancy: implications for prematurity and development of
the fetal central nervous system. Progress in Brain Research, 131–142. https://
doi.org/10.1016/s0079-6123(01)33010-8.
Walker, M. (2019). Dlaczego śpimy. Odkrywanie potęgi snu i marzeń sennych.
Warszawa: Wydawnictwo Marginesy.
Weker, M. (2021). Kryzysy wieku rozwojowego w kontekście zmian plastycz-
nych układu nerwowego. Człowiek Niepełnosprawność Społeczeństwo, 54(4),
103–117.
Weker, M. (2022). Cyfrowa ekspozycja a „sukces szkolny” (badania funkcjono-
wania  poznawczego  dzieci  korzystających  z  nowych  technologii)  (poster),
XXIV Kongres Neuropsychologiczny Polskiego Towarzystwa Neuropsycho-
logicznego. Gdańsk, listopad 2022 r.
WHO  (2001).  Mental  Health  Report  2001.  Mental  health:  new  understanding,
new hope. Geneva: World Health Organization.
WHO (2020). Doing what matters in times of stress: an illustrated guide. Geneva:
World Health Organization; Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.Wilson, T.D.  (2002).  Strangers  to  ourselves:  Discovering  the  adaptive  uncon-
scious. Cambridge, MA, London: Harvard University Press.
Woods, A.G. (2014). What stress is doing to your brain. Diabetes self-manage-
ment, 31(4), 17–20.
Wróbel, A. (2001). Czy można wierzyć zmysłom? W: R.K. Ohme, M. Jarymo-
wicz, J. Reykowski (red.), Automatyzmy w procesach przetwarzania informa-
cji (s. 19–24). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu PAN, Szkoła Wyższa Psy-
chologii Społecznej. Za:
WSJP  Wielki  słownik  języka  polskiego  (2022),  https://wsjp.pl/  (dostęp:  11.2022)
https://sjp.pwn.pl/slowniki/homeostaza.html; https://wsjp.pl/haslo/do_druku/20484/
wypoczynek;  https://wsjp.pl/haslo/do_druku/3210/odpoczynek;  https://wsjp.pl/
haslo/podglad/34714/relaks; https://wsjp.pl/haslo/do_druku/70987/relaksacja;
Yazidi,  A.,  Abolpour  Mofrad,  A.,  Goodwin,  M.,  Hammer,  H.L.,  Arntzen,  E.
(2020). Balanced difficulty task finder: an adaptive recommendation method
for learning tasks based on the concept of state of flow. Cognitive neurodyna-
mics, 14(5), 675–687. https://doi.org/10.1007/s11571-020-09624-3.
Zabłocka-Żytka, L. (2017). Promocja zdrowia psychicznego w praktyce psycho-
loga klinicznego. W: D. Danielewicz, J. Rola (red.), Stare dylematy i nowe
wyzwania w psychoterapii (s. 87–102). Warszawa: Wydawnictwo Akademii
Pedagogiki Specjalnej.
Zabłocka-Żytka, L. (2022). Mental health of university students during the pande-
mic. Threats to their mental health and proposals for university student support
in Poland. Advances in Psychiatry and Neurology/Postępy Psychiatrii i Neuro-
logii, 31(2), 95–101. https://doi.org/10.5114/ppn.2022.117931.
Zadworna-Cieślak, M. i Ogińska-Bulik, N. (2011). Zachowania zdrowotne mło-
dzieży – uwarunkowania podmiotowe i rodzinne. Warszawa: Difin.
Zieliński, P. (2011). Relaksacja w teorii i praktyce pedagogicznej. Częstochowa:
Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza.
Zięzio, M., Klin, J. (2016). Wybrane techniki stosowane w leczeniu pacjentów
z przewlekłymi chorobami somatycznymi. W: L. Zabłocka-Żytka, E. Soko-
łowska (red.), Pomoc psychologiczna chorym somatycznie (s. 248–271). War-
szawa: Difin.