Prewencja ryzyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży. Skąd mieliśmy wiedzieć?

Spis treści:

Wstęp

Rozdział 1. Dlaczego?

1.1. Skala problemu
1.2. Przyczyny samobójstw
1.2.1. Dlaczego młode osoby popełniają samobójstwa?
1.3. Kto jest najbardziej zagrożony? Wybrane grupy ryzyka
1.3.1. Kim jestem? O poszukiwaniu siebie
1.3.2. Różne oblicza przemocy
1.3.3. Pandemia samotności
1.3.4. Co się dzieje w mojej głowie? Dzieci i młodzież z zaburzeniami psychicznymi
1.4. To więcej niż smutek
1.4.1. Różne twarze depresji
1.4.2. Obawa o przyszłość. Jak my będziemy żyć?

Rozdział 2. Martwię się…

2.1. Niepokojące wypowiedzi
2.2. Zmiana zachowania
2.3. Problemy w szkole
2.4. Trudności w relacjach
2.5. Samouszkodzenia i zaburzenia odżywiania
2.6. Dolegliwości bólowe

Rozdział 3. Jak mogę pomóc?

3.1. Obserwuj, pytaj, słuchaj i rozmawiaj
3.2. Gdy dzieje się najgorsze
3.4. Czynniki ochronne
3.4.1. Jak budować odporność psychiczną?
3.5. Nie zapomnij o sobie

Rozdział 4. Kto może mi pomóc?

4.1. Centra, punkty i ośrodki interwencji kryzysowej
4.2. Pedagog, terapeuta, psycholog, a może psychiatra? Jaka jest różnica?
4.3. Pierwsze spotkanie
4.4. Historia 17-letniej Ewy

Rozdział 5. Gdzie mogę szukać pomocy? Lista kontaktów

5.1. Kontakty do miejsc udzielających bezpłatnego wsparcia psychologicznego
5.2. Co warto (bezpłatnie) obejrzeć, posłuchać i poczytać?

Bibliografia
Spis rysunków i tabel

Przeczytaj fragment

Prof. dr hab. Marta Makara-Studzińska:

(…) Korzystając ze swojego bogatego doświadczenia naukowego i klinicznego, Autorka tworzy swoisty przewodnik dla osób, którym bliskie są problemy, z jakimi zmagają się zarówno dzieci, jak i młodzież.

Monografia napisana jest w formie dialogu z Czytelnikami i Czytelniczkami, co powoduje zaciekawienie naukowe i pobudza do refleksji nad prezentowanymi zagadnieniami (…).

Książka dostarcza wiele praktycznych porad i wytycznych oraz użytecznych wskazówek o tym, jak krok po kroku postępować w określonych sytuacjach problemowych. Charakteryzuje ją ponadto przystępny styl, a każdy z poszczególnych rozdziałów tworzy odrębną całość, co umożliwia Czytelnikowi wybiórcze korzystanie z określonych instrukcji postępowania w zależności od bieżących wątpliwości i trudności pojawiających się w codziennej pracy (…).

Publikacja z uwagi na zrozumiały język, przejrzystą konstrukcję oraz walory praktyczne będzie wartościowa nie tylko dla badaczy i studentów studiów społecznych i medycznych, ale również dla praktyków pracujących w instytucjach wspierających dzieci i młodzież oraz ich opiekunów.

Adamczyk P. (2021), Diagnoza: niemiłość? Działania pozorne a system wsparcia dzieci i młodzieży po próbach samobójczych, Przegląd Socjologii Jakościowej 1, s. 114–134.
Aini D.K., Stück M., Sessiani L.A., Darmuin D. (2021), How do they deal with the Pandemic? The  effect of secure attachment and mindfulness on adolescent resilience, Psikohumaniora: Jurnal Penelitian Psikologi 6(1), s. 103–116, DOI: 10.21580/pjpp.v6i1.6857.
American Psychiatric Association (2022), Position Statement on Climate Change, www.psychiatry.org (dostęp: 25.07.2022).
American  Psychological Association (2022), https://www.apa.org/topics/bullying (dostęp: 25.07.2022).
American Psychological Association (2022), APA Dictionary of Psychology, https://dictionary.apa.org/suicide (dostęp: 13.07.2022).
American Psychological Association (2022), Dictionary of Psychology, http://www.emro.who.int/health-topics/suicide/feed/atom.html (dostęp: 13.07.2022).
Andrzejewska A. (2021), Aktywność Młodzieży w Mediach Społecznościowych – Perspektywa Osobowa, Społeczna i Kulturowa, Społeczeństwo. Edukacja. Język 14(2), s. 87–100, DOI: https://doi.org/10.19251/sej/2021.14.2(7).
Andrzejewski A. (2018), Kompulsywne nadużywanie mediów społecznościowych a ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania – na  przykładzie aplikacji Instagram, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J–Paedagogia-Psychologia 31(2), DOI: 10.17951/j.2018.31.2.243–254. 243–254.
Appelt K. (2006), Osobowościowe uwarunkowania funkcjonowania nauczycieli w sytuacji zmiany społecznej, Forum Oświatowe 1(34), s. 5–25.
Arslan G. (2018), School-based social exclusion, affective wellbeing, and mental health problems in adolescents: A study of mediator and moderator role of academic self-regulation, Child indicators research 11(3), s. 963–980.
Arslan G. (2019), Mediating role of the self–esteem and resilience in the association between social exclusion and life satisfaction among adolescents, Personality and Individual Differences 151, 109514. DOI: https://doi.org/10.1016/j.paid.2019.109514.
Axelsdottir B., Biedilæ S., Sagatun Å., Nordheim L.V., Larun L. (2021), Exercise for depression in children and adolescents – a systematic review and meta‐analysis, Child and Adolescent Mental Health 26(4), s. 347–356.
Bai S., Repetti R.L. (2018), Negative and positive emotion responses to daily school problems: Links to internalizing and externalizing symptoms, Journal of abnormal child psychology 46(3), s. 423–435.
Baiden P., Stewart S.L., Fallon B. (2018), Rola negatywnych doświadczeń w dzieciństwie jako uwarunkowań samookaleczeń bez intencji samobójczych wśród dzieci i młodzieży, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 17(3), s. 102–137.
Bałandynowicz A. (2002), Reakcja społeczeństwa wobec problemu suicydalnego jednostki, [w:] Samobójstwo, Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Banasiak B. (2009), Uczniowie z objawami psychosomatycznymi a stres szkolny, [w:] Pedagogika, t. 8, część II: O efektywności w procesie kształcenia, J. Piekarski, E. Czarnecka, A. Głowala (red.), Zeszyty Naukowe. Płock: Państwowa Wyższa Szkoła w Płocku.
Banasiak B. (2013), Nauczyciel wobec zaburzeń lękowych występujących u uczniów, Studia Dydaktyczne 24–25, s, 289–297.
Bancroft J. (2019), Seksualność człowieka, Wrocław: Edra Urban & Partner.
Barabas M. (2021), Kompetencje nauczyciela w zakresie profilaktyki w szkole, [w:] Nauczyciel we współczesnej rzeczywistości edukacyjnej, ,Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 239–250.
Barabas M. (2022), Działania z zakresu interwencji kryzysowej w pracy nauczyciela, Roczniki Pedagogiczne 14(2), s. 133–146.
Barlińska J., Lalak D., Winiewski M., Orzechowska K. (2021), Co sprzyja myślom samobójczym wśród dzieci i młodzieży – analiza na podstawie danych odbiorców pomocy online 116 111, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 20(3), s. 80–105.
Barlińska J., Szuster A. (2014), Cyberprzemoc: o zagrożeniach i szansach na ograniczenie zjawiska wśród adolescentów, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Batra K., Sharma M., Batra R., Singh T.P., Schvaneveldt N. (2021), Assessing the psychological impact of COVID-19 among college students: An evidence of 15 countries, Health-care 9(222), DOI: https://doi.org/10.3390/healthcare9020222.
Bąbik A., Olejniczak D. (2014), Uwarunkowania i profilaktyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży w Polsce, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 13(2), s. 102.
BBC (2019), Ed Sheeran and Prince Harry team up for World Mental Health Day, https://www.bbc.com/news/newsbeat-50000494 (dostęp: 20.07.2022). Beaudry G., Yu R., Långström N., Fazel S. (2021), An updated systematic review and meta-regression analysis: Mental disorders among adolescents in juvenile detention and correctional facilities, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry 60(1), s. 46–60, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jaac.2020.01.015.
Bethell C., Gombojav N., Solloway M., Wissow L. (2016), Adverse childhood experiences, resilience and mindfulness-based approaches: common denominator issues for children with emotional, mental, or behavioral problems, Child and Adolescent Psychiatric Clinics 25(2), s. 139–156. DOI: https://doi.org/10.1016/j. chc.2015.12.001.
Biddle S.J., Ciaccioni S., Thomas G., Vergeer I. (2019), Physical activity and mental health in children and adolescents: An updated review of reviews and an analysis of causality, Psychology of Sport and Exercise 42, s. 146–155. DOI: https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2018.08.011.
Bidzan-Bluma I., Bidzan M., Jurek P., Bidzan L., Knietzsch J., Stueck M., Bidzan M. (2020), A Polish and German population study of quality of life, well-being, and life satisfaction in older adults during the COVID-19 pandemic, Frontiers in psychiatry 11, 585813. DOI: https://doi.org/10.3389/fpsyt.2020.585813.
Bidzan M. (2013), Nastoletnie rodzicielstwo: perspektywa psychologiczna, Gdańsk: Harmonia Universalis.
Blackburn L.M., Thompson K., Frankenfield R., Harding A., Lindsey A. (2020), The THRIVE© Program: Building Oncology Nurse Resilience Through Self-Care Strategies, In Oncology Nursing Forum 47(1).
Block J.H., Block J. (1980), The role of ego-control and ego-resiliency in the organization of behavior, [w:] Development of cognition, affect, and social relations, W.A. Collins (red.), The Minnesota Symposia on Child Psychology 13, Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Błasiak A., Dybowska E. (2021), Wzmacnianie rezyliencji w rodzinie – współczesną potrzebą, Roczniki Pedagogiczne 13(4), s. 59–72.
Bomba J., Jaklewicz H. (1997), Depression in children: prospective studies, Psychiatria Polska 31(6), s. 677–689.
Borucka A., Ostaszewski K. (2008), Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia, Medycyna wieku rozwojowego 12(2), s. 587–597.
Bradshaw J., Crous G., Rees G., Turner N. (2017), Comparing children’s experiences of schools-based bullying across countries, Children and Youth Services Review 80, s. 171–180. DOI: https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2017.06.060.
Bridge J.A., Greenhouse J.B., Ruch D., Stevens J., Ackerman J., Sheftall A.H., Horowitz L.M., Kelleher K.J., Campo J.V. (2020), Association Between the Release of Netflix’s 13 Reasons Why and Suicide Rates in the United States, An Interrupted Time Series Analysis. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 59(2), s. 236–243, https://doi.org/10.1016/j.jaac.2019.04.020.
Brown R. C., Fischer T., Goldwich D.A., Plener P.L. (2020), “I just finally wanted to belong somewhere” – Qualitative Analysis of Experiences With Posting Pictures of Self-Injury on Instagram, Frontiers in psychiatry 11, s. 274, DOI: https://doi. org/10.3389/fpsyt.2020.00274.
Buchner A., Majchrzak M., Wierzbicka M. (2020), Edukacja zdalna w czasie pandemii. Raport z badań, https://centrumcyfrowe.pl/edukacja-zdalna/ (dostęp: 18.07.2022).
Burke S.E., Sanson A.V., Van Hoorn J. (2018), The psychological effects of climate change on children, Current psychiatry reports 20(5), s. 1–8.
Byrd R., Luke Ch. (2021), Counseling Children and Adolescents, New York: Routledge.
Byrne G., Sleed M., Midgley N., Fearon P., Mein C., Bateman A., Fonagy P. (2021), Program dla rodziców Lighthouse – opis i pilotażowa ewaluacja opartej na mentalizacji terapii mającej na celu przeciwdziałanie krzywdzeniu dzieci, Dziecko Krzywdzone.
Teoria, badania, praktyka 20(3), s. 160–182.
Carballo J.J., Llorente C., Kehrmann L., Flamarique I., Zuddas A., Purper-Ouakil D., Hoekstra P.J., Coghill D., Schulze U.M.E., Dittmann R.W., Buitelaar J.K., Castro-Fornieles J., Lievesley K., Santosh P., Arango C. (2020), Psychosocial risk factors for
suicidality in children and adolescents, European child & adolescent psychiatry 29(6), s. 759–776.
Carvalho A.F., Firth J., Vieta E. (2020), Bipolar disorder, New England Journal of Medicine 383(1), s. 58–66. DOI: 10.1056/NEJMra1906193.
Cepuch G., Kruszecka-Krówka A., Liber P. (2020), Wybrane predyktory zachowań suicydentalnych młodzieży w Polsce, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 10(4), s. 291–296.
Chatizow J. (2022), Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży, Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Chia M.F., Cotton S., Filia K., Phelan M., Conus P., Jauhar S., Marvaha S., McGorory P D., Davey Ch., Berk M., Ratheesh A. (2019), Early intervention for bipolar disorder – Do current treatment guidelines provide recommendations for the early stages
of the disorder?, Journal of affective disorders 257, s. 669–677, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jad.2019.07.062.
Cichoń L., Janas-Kozik M., Siwiec A., Rybakowski J.K. (2020), Obraz kliniczny i leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej u dzieci i młodzieży, Psychiatria Polska 54(1), s. 35–50. DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/92740.
Cierpiałkowska L. (2007), Psychopatologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Cierpiałkowska L., Grzegorzewska I. (2020), Destrukcyjne zaburzenia zachowania i zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych, [w:] Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A.R. Borkowska (red.),
Warszawa: PWN, s. 381–408.
Ciszewska K., Żyża S. (2015), Wspomaganie szkół w zakresie interwencji kryzysowej, Poradnik. Warszawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji.
Cochrane  Library,  https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD013667.pub2/full (dostęp: 10.07.2022).
Ćwikliński A. (2021), Depresja dzieci i młodzieży jako skutek problemów osobniczego i społecznego rozwoju, Rocznik Pedagogiczny 44, s. 163–174. DOI: https://doi.org/10.2478/rp-2021–0011.
Ćwikliński A. (2021), Depresja dzieci i młodzieży jako skutek problemów osobniczego i społecznego rozwoju. Rocznik Pedagogiczny, 44, 163–174. DOI: https://doi.org/10.2478/rp-2021–0011.
Daubney M., Bateman A. (2015), Mentalization-based therapy (MBT): an overview, Australasian Psychiatry 23(2), s. 132–135, DOI: https://doi.org/10.1177/1039856214566830.
Dąbkowska M. (2020), Psychospołeczne konsekwencje pandemii koronawirusa (COVID-19) u dzieci i młodzieży – przegląd wybranych opracowań, Niepełnosprawność – Dyskursy Pedagogiki Specjalnej 39, s. 150–160.
Dąbrowska I. (2021), Edukacja zdalna w czasie pandemii – perspektywa rodziców i opiekunów, Horyzonty Wychowania 20(54), s. 43–52. DOI: 10.35765/hw.2036.
DeMulder J., Kraus-Perrotta C., Zaidi H. (2020), Sexual and gender minority adolescents must be prioritised during the global COVID-19 public health response, Sexual and Reproductive Health Matters 28(1), 1804717. DOI: https://doi.org/10.1080/26410397.2020.1804717.
Deolmi M., Pisani F. (2020), Psychological and psychiatric impact of COVID-19 pandemic among children and adolescents, Acta bio-medica: Atenei Parmensis 91(4), e2020149.DOI: https://doi.org/10.23750/abm.v91i4.10870.
Design Alive, 10 przyczyn depresji dzieci i młodzieży według Wojciecha Eichelbergera, https://www.designalive.pl/10-przyczyn-depresji-dzieci-i-mlodziezy-wedlug-wojciechaeichelbergera/ (dostęp: 20.00.2022).
Djambazova-Popordanoska S. (2016), Implications of emotion regulation on young children’s emotional wellbeing and educational achievement, Educational Review 68(4), s. 497–515. DOI: https://doi.org/10.1080/14733285.2019.1614532.
Doroszewska A., Dudek D., Jabłoński M.J., Kłosińska K., Murawiec S., Sobczak B. (2021), Wrażliwi na słowa. Wrażliwi na ludzi. Rekomendacje dotyczące języka niedyskryminującego osób z zaburzeniami psychicznymi, Psychiatria 18(2), s. 163–167.
Due P., Eriksson C., Torsheim T., Potrebny T., Välimaa R., Suominen S., Rasmussen M., Damgaard M.T. (2019), Trends in high life satisfaction among adolescents in five Nordic countries 2002–2014, Nordisk välfärdsforskning, Nordic Welfare Research 4(2), s. 54–66.
Duży Format (2022), Rozkładam materac, ale szpital nie jest z gumy. Co mam zrobić, jeśli dziecko mówi, że chce się zabić, https://wyborcza.pl/duzyformat/7,127290,28736305,rozkladam-chocby-materac-ale-nawet-podloga-nie-jest-z-gumy.html (dostęp: 3.08.2022).
Edlin G., Golanty E. (2012), Health and Wellness. Sudbury: Jones and Bartlett Publishers.
Eller L.S., Lev E.L., Yuan C., Watkins A.V. (2018), Describing self‐care self‐efficacy: Definition, measurement, outcomes, and implications, International journal of nursing knowledge 29(1), s. 38–48. DOI: https://doi.org/10.1111/2047–3095.12143.
Elmer T., Mepham K., Stadtfeld C. (2020), Students under lockdown: Comparisons of students’ social networks and mental health before and during the COVID-19 crisis in Switzerland, Plos one 15(7), e0236337.
Eminson D.M. (2001), Somatising in children and adolescents, 2. Management and outcomes, Advances in Psychiatric Treatment 7(5), s. 388–398.
Erikson E.H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Erikson E.H. (2004), Tożsamość a cykl życia, Poznań: Zysk i Spółka.
Eriksson C., Arnarsson Á.M., Damsgaard M.T., Potrebny T., Suominen S., Torsheim T., Due P. (2019), Building knowledge of adolescent mental health in the Nordic countries: An introduction to a Nordic research collaboration, Nordisk välfärdsforskning [Nordic Welfare Research] 4(2), s. 43–53. DOI: https://doi.org/10.18261/issn.2464–4161–2019–02–02.
Feingold D., Weinstein A. (2021), Cannabis and depression, Cannabinoids and Neuropsychiatric Disorders 67–80, DOI: 10.1007/978–3-030–57369–0_5.
Findling R.L., Stepanova E., Youngstrom E.A., Young A.S. (2018), Progress in diagnosis and treatment of bipolar disorder among children and adolescents: an international perspective, Evidence-Based Mental Health 21(4), s. 177–181, DOI: http://dx.doi.org/10.1136/eb-2018–102912.
Fink D.S., Santaella-Tenorio J., Keyes K.M. (2018), Increase in suicides the months after the death of Robin Williams in the US, PLoS One 13(2), e0191405.
Finklestein M., Pagorek-Eshel S., Laufer, A. (2020), Adolescents’ individual resilience and its association with security threats, anxiety and family resilience, Journal of Family Studies 1–17, DOI: https://doi.org/10.1080/13229400.2020.1778504.
Finning K., Ukoumunne O.C., Ford T., Danielsson-Waters E., Shaw L., De Jager I.R., Stentiford L., Moore D.A. (2019), The association between child and adolescent depression and poor attendance at school: A systematic review and meta-analysis, Journal of Affective Disorders 245, s. 928–938, DOI:  https://doi.org/10.1016/j.jad.2018.11.055.
Flayelle M., Maurage P., Di Lorenzo K.R., Vögele C., Gainsbury S.M., Billieux J. (2020), Binge-watching: What do we know so far? A first systematic review of the evidence, Current Addiction Reports 7(1), s. 44–60. DOI: https://doi.org/10.1007/s40429–020–00299–8.
Formella Z. (2020), Samobójstwo i zachowania ryzykowne młodzieży. Analiza zjawisk w świetle założeń biopsychoekologicznych, Humaniora. Czasopismo Internetowe 31(3), s. 73–95.
Fornaro M., Stubbs B. (2015), A meta-analysis investigating the prevalence and moderators of migraines among people with bipolar disorder, Journal of affective disorders 178, s. 88–97. DOI https://doi.org/10.1016/j.jad.2015.02.032.
Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, https://fdds.pl/ (dostęp: 20.07.2022).
Fundacja Dzieci Niczyje, https://fdds.pl/_Resources/Persistent/b/9/9/4/b9942591139ffcf6f4c58963299a955483d5f5fa/Znajomo%C5%9B%C4%87%20
Telefon%C3%B3w%20Zaufania%20w%C5%9Br%C3%B3d%20m%C5%82odzie%C5%BCy_raport_21.02.pdf dostęp: 20.07.2022 r.
Fundacja Życie Warte Jest Rozmowy (2022), Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży. Raport za lata 2012–2021, Na podstawie danych Komendy Głównej Policji; www.zwjr.pl (dostęp: 28.06.2022).
Gałecki P., Pilecki M., Rymaszewska J., Szulc A., Sidorowicz S., Wciórka J. (2018), Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, Wrocław: Edra Urban & Partner.
Gawrych M. (2021), Zmiany klimatu a zdrowie psychiczne. Przegląd aktualnej literatury, Psychiatria Polska 223, s. 1–13, DOI: https://doi.org/10.12740/PP/Online-First/131991.
Gazeta Wyborcza, Choroba afektywna dwubiegunowa dała mi 58 blizn, https://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/7,53662,27046319,janina-bak-choroba-afektywna-dwubiegunowa-dala-mi-58-blizn.htm (dostęp: 25.07.2022).
Gentry J.E. (2002), Compassion Fatigue, Journal of Trauma Practice 1:3–4, s. 37–61, DOI: 10.1300/J189v01n03_03.
Gini G., Pozzoli T. (2013), Bullied Children and Psychosomatic Problems: A Meta-analysis, Pediatrics 132(4), s. 720–729, DOI: 10.1542/peds.2013–0614
Gmitrowicz A., Janas-Kozik M. (2018), Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży, Warszawa: Medical Tribune Polska.
Gmitrowicz A., Makara-Studzińska  M., Młodożeniec A. (2015), Ryzyko samobójstwa u młodzieży, Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
Gmitrowicz A., Wolanek U., Madej A., Makara-Studzińska M. (2015), Czynniki chroniące przed samobójstwem młodzieży w wieku 13–19 lat, Journal of Education, Health and Sport 5(9).
Gołota M. (2022), Żyletkę zawsze noszę przy sobie, Depresja dzieci i młodzieży. Poznań: Wydawnictwo Filia.
Gorajska M., Kuik M., Laube J., Liszewska U., Madej O. (2018), Edukacja seksualna w Polsce w kontekście promocji zdrowia seksualnego vs tabu seksualne, Psychoseksuologia 4, s. 110–120.
Grabowska M., Gwizdała M. (2019), Raport Młodzież 2018, Warszawa: Fundacja CBOS, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, https://www.cinn.gov.pl/portal?id=166545 (dostęp: 17.08.2022).
Gregorek A. (2018), Mindfullness – trening uważności wśród dzieci i młodzieży w profilaktyce cyberprzemocy, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 566, s. 30–38, DOI: 10.5604/01.3001.0011.6062.
Grey I., Arora T., Thomas J., Saneh A., Tohme P., Abi-Habib R. (2020), The role of perceived social support on depression and sleep during the COVID-19 pandemic, Psychiatry research 293, 113452, DOI: https://doi.org/10.1016/j.psychres.2020.113452.
Grzegorzewska I., Pisula E., Borkowska A.R. (2016), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, [w:]: Psychologia kliniczna, L. Cierpiałkowska, H. Sęk (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 499–516.
Grzywa A., Kucmin A., Kucmin T. (2009), Samobójstwa – epidemiologia, czynniki, motywy i zapobieganie, cz. I, Polski Merkuriusz Lekarski 27(161), s. 432–436.
Gulla B., Tucholska K., Ziernicka-Wojtaszek A. (2020), Psychologia kryzysu klimatycznego, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska.
Gwiżdż M. (2021), Rezyliencja i praktyka uważności, czyli jak budować odporność psychiczną dzieci i młodzieży, Kategorie (Nie)Obecne w Edukacji, s. 73–89.
Harwas-Napierała B., Trempała J. (2011), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
HBSC Poland National Report (2018), http://www.hbsc.org/membership/countries/poland.htm (dostęp: 28.07.2022).
Heath C.W. (1945), What people are: A study of normal young men, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Hellfeldt K., López-Romero L., Andershed H. (2020), Cyberbullying and Psychological Well-being in Young Adolescence: The Potential Protective Mediation Effects of Social Support from Family, Friends, and Teachers, International Journal of Environmental Research and Public Health 17(1):45, DOI: https://doi.org/10.3390/ijerph17010045.
Hoekstra P.J. (2020), Suicidality in children and adolescents: lessons to be learned from the COVID-19 crisis, European Child & Adolescent Psychiatry 29(6), s. 737–738.
Hołyst B. (1978), Samobójstwo jako problem kryminologiczny i kryminalistyczny, Zdrowie Psychiczne 4, s. 19–33.
Hołyst B. (1983), Samobójstwo. Przypadek czy konieczność, Warszawa: PWN.
Hołyst B. (2002), Suicydologia, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, s. 25.
Hołyst B. (2012), Suicydologia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
http://www.humanistyka.com/index.php/MH/article/view/233/206 (dostęp: 11.07.2022).
https://www.who.int/activities/improving-the-mental-and-brain-health-of-children-and-adolescents (dostęp: 25.05.2022).
Jakubowski W. (2020), „Sex Education”, czyli serial jako źródło wiedzy o świecie młodzieży, Studia Edukacyjne 57, s. 17–32.
Janik R., Baran D., Gmitrowicz A., Janas-Kozik M., Łucka I., Karasek E., Paruszkiewicz J., Pilecki M., Rozetti A., Szaulińska K., Wasilewska O., Wolańczyk T., Remberk B. (2018), Psychiatria wieku rozwojowego – badanie ankietowe uczestników I Kongresu Zdrowia Psychicznego, Psychiatria i Psychologia Kliniczna 18(2), s. 166–172, DOI: 10.15557/PiPK.2018.0019.
Jankowska A. (2019), Jak wspierać odporność psychiczną dzieci w wieku przedszkolnym, Bliżej Przedszkola 4(211), s. 4–7.
Jarczyńska J. (2021), Tożsamość młodzieży w świecie mediów cyfrowych. Znaczenie i funkcje mediów cyfrowych w procesie kreowania tożsamości dorastających osób, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Jerusalem M., Schwarzer R. (1992), Self-efficacy as a resource factor in stress appraisal processes, [w:] Self-efficacy: Thought control of action , R. Schwarzer (red.), Waszyngton DC: Hemisphere, s. 195–213.
Jęczmińska D. (2021), Depresja nastolatka. Kompendium wiedzy dla rodziców. Studium przypadku, Warszawa: psychologiadziecka.org.
Juczyński Z., Juczyński A. (2012), „Chcieć to móc” czyli o znaczeniu poczucia własnej skuteczności w modyfikacji zachowań związanych z piciem alkoholu, Alkoholizm i Narkomania 25(2), s. 215–227.
Kabat-Zinn J.W. (2014), Praktyka uważności dla początkujących, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Kampania przeciw Homofobii (2020), Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2019–2020, https://kph.org.pl/wp-content/uploads/2021/12/Rapot_Duzy_Digital-1.pdf. (dostęp: 28.07. 2022).
Kanclerz B. (2020), Realizacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole – założenia systemowe a rzeczywistość edukacyjna, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 588, s. 16–25. DOI: 10.5604/01.3001.0013.9122.
Kanclerz B. (2021), Wyzwania i perspektywy pracy z młodzieżą w obliczu reformowania sys-
temu ochrony zdrowia, Wychowanie w Rodzinie 24(1), s. 219–231. DOI: 10.34616/
wwr.2021.1.219.231.
Karta Nauczyciela (Dz.U. z 2021 r., poz. 1762 oraz z 2022 r., poz. 935, 1116 i 1700).
Kata G. (2016), Wolontariat młodzieżowy jako szansa samoaktualizacji, Lublin: Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji.
Kaźmierczak-Mytkowska A., Lucci K.D., Butwicka A., Wolańczyk T., Bryńska A. (2020), Funkcjonowanie rodzin nastolatków z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej i opozycyjno-buntowniczymi zaburzeniami zachowania, Psychiatria Polska 203, s. 1–14, DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/128372.
Kendall P.C. (2016), Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Mechanizmy zaburzeń i techniki terapeutyczne dla praktyków i rodziców, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kielan A., Olejniczak D. (2018), Czynniki ryzyka oraz konsekwencje zachowań samobójczych z uwzględnieniem problematyki samobójstw dzieci i młodzieży, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 17(3), s. 9–26.
Kielan A., Cieślak I., Skonieczna J., Olejniczak D., Jabłońska-Górecka K., Panczyk M., Walewska-Zielecka B. (2019), Analiza opinii młodzieży na temat profilaktyki samobójstw, Psychiatria Polska 53(2), s. 359–370.
Kijak R. (2020), Uczeń o nieheteronormatywnej tożsamości w polskiej szkole – podejście teoretyczne i profilaktyka zdrowia seksualnego, Seksuologia Polska 18, s. 1–9, DOI: 10.5603/SP.2020.0009.
Kochman D., Jaszczak M. (2021), Zaburzenia odżywiania się – częsty problem współczesnej młodzieży, Innowacje w Pielęgniarstwie i Naukach o Zdrowiu 6(4), s. 110–128. DOI: https://doi.org/10.21784/IwP.2021.024.
Kocór M. (2018), Szkoła jako miejsce wsparcia w trudnych sytuacjach, Edukacja–Technika–Informatyka 9(1), s. 218–224. DOI: 10.15584/eti.2018.1.28.
Kola A., Górka E., Skwarska J., Firgolska A., Głogowska A., Truchan B., Będkowska G., Peda B., Bas A., Skrzypczak P., Dąbrowska A. (2016), Język równościowy, Materiały przygotowane w ramach projektu „Razem mamy siłę: STOP DYSKRYMIANCJI!”,  Amnesty  International  Polska,  https://amnesty.org.pl/wp-content/  uploads/2016/04/J%C4%99zyk-rownosciowy.pdf (dostęp 27.07.2022).
Kołakowski A. (2018), Kliniczny obraz zaburzeń zachowania, [w:] Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka, ,Sopot: GWP, s. 15–63.
Kołakowski A. (2020), Praktyczne różnice między psychoterapią dzieci i młodzieży a psychoterapią osób dorosłych, [w:] Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Przewodnik praktyka, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 37–51.
Kralicek D., Shelar S., von Rabenau L., Blikstein P. (2018), Inside out: teaching empathy and social-emotional skills, In Proceedings of the 17th ACM Conference on Interaction Design and Children, s. 525–528.
Krysiak-Rogala K., Jernajczyk W. (2013), Zaburzenia snu u dzieci i młodzieży z zaburzeniami i chorobami psychicznymi – zaburzenia afektywne i lękowe, Psychiatria Polska 2, s. 303–312.
Krzystanek M., Matuszczyk M., Krupka-Matuszczyk I., Koźmin-Burzyńska A., Segiet S., Przybyło J. (2020), Telewizyta (e-wizyta) na czas kryzysu epidemicznego – rekomendacje w zakresie prowadzenia wizyt online w opiece psychiatrycznej, Psychiatria 17(2), s. 61–65. DOI: 10.5603/PSYCH.2020.0011.Kushner H.I., Sterk C.E. (2005), The limits of social capital: Durkheim, suicide, and social cohesion, American journal of
public health 95(7), s. 1139–1143.
Kuty-Pachecka M., Stefańska K. (2015), Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży. Wychowanie w rodzinie, t. IX (1), s. 291–304.
Kuźniar M. (2021), Rola i zadania pedagoga szkolnego w opinii rodziców uczniów szkół podstawowych i średnich (praca magisterska), Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Kwiatkowska A. (2019), Między Werterem a Papageno, czyli jak informować o samobójstwie, aby nie szkodzić, Dyskurs & Dialog 1(2), s. 21–29.
Lehtimaki S., Martic J., Wahl B., Foster K.T., Schwalbe N. (2021), Evidence on digital mental health interventions for adolescents and young people: systematic overview, JMIR mental health 8(4), e25847.DOI: 10.2196/25847.
Lelek A., Mostowik J., Kwapniewska A., Adamczyk-Banach M. (2021), Jak nastolatki radzą sobie z sytuacjami kryzysowymi? Wstępne doniesienia z badań nastolatków z zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi, Psychoterapia 4(199), s. 49–62. DOI: 10.12740/PT/146493.
Lenkiewicz K., Srebnicki T., Bryńska A. (2015), Personality disorders in adolescence, Psychiatria Polska 49(4), s. 757–764. DOI: http://dx.doi.org/10.12740/PP/28272.
Lerner R. (2005), Promoting youth development: theoretical and empirical bases, Workshop on the Science of Adolescent Health and Development, Waszyngton: National Academy of Sciences.
Levy S. (2022), Substance use in adolescents, MSD Manual, https://www.msdmanuals.com/home/children-s-health-issues/problems-in-adolescents/substance-use-in-adolescents (dostęp: 17.08.2022).
Léger-Goodes T., Malboeuf-Hurtubise C., Mastine T., Généreux M., Paradis P.O., Cam-den C. (2022), Eco-anxiety in children: A scoping review of the mental health impacts of the awareness of climate change, Frontiers in Psychology 13, DOI: 10.3389/fpsyg.2022.872544.
Linehan M.M. (1993), Cognitive-behavioral treatment of borderline personality disorder, New York: Guilford Press.
Loades M.E., Chatburn E., Higson-Sweeney N., Reynolds S., Shafran R., Brigden A., Linney C., McManus M.N., Borwick C., Crawley E. (2020), Rapid systematic review: the impact of social isolation and loneliness on the mental health of children and adolescents in the context of COVID-19, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry 59(11), s. 1218–1239, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jaac.2020.05.009.
Lonergan A.R., Bussey K., Fardouly J., Griffiths S., Murray S.B., Hay P., Mond J., Trompeter N., Mitchison D. (2020), Protect me from my selfie: Examining the association between photo‐based social media behaviors and self‐reported eating disorders in adolescence, International Journal of Eating Disorders 53(5), s. 755–766. DOI: https://doi.org/10.1002/eat.23256.
Lurka K. (2022), Coraz więcej samobójstw wśród dzieci i młodzieży,  www.termedia.pl/mz/Coraz-wiecej-samobojstw-wsrod-dzieci-i-mlodziezy-46494.html (dostęp: 24.05.2022).
Łoskot M. (2022), Jak wykorzystać moc grupy rówieśniczej we wspieraniu zdrowia psychicznego uczniów?, Głos Pedagogiczny 130, https://www.glospedagogiczny.pl/artykul/jak-wykorzystac-moc-grupy-rowiesniczej-we-wspieraniu-zdrowia-psychicznegouczniow (dostęp: 5.08.2022).
Łuczak E. (2019), Współczesne zagrożenia dla zdrowia psychicznego młodzieży – nowymi wyzwaniami edukacyjnymi, Kwartalnik Pedagogiczny 64, s. 150–162.
Ma X., Stewin L.L., Mah D.L. (2001), Bullying in school: Nature, effects and remedies, Research papers in education 16(3), s. 247–270.
Makara-Studzińska M. (2013), Przyczyny prób samobójczych u młodzieży w wieku 14–18 lat, Psychiatria 10(2), s. 76–83.
Makaruk K. (2017), Przemoc rówieśnicza, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 16(1), s. 214–231.
Makaruk K., Włodarczyk J., Szredzińska R. (2020), Negatywne doświadczenia młodzieży w trakcie pandemii. Raport z badań ilościowych, Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę.
Makowska I., Gmitrowicz A. (2018), Samookaleczenia bez intencji samobójczej a zachowania samobójcze, Psychiatria i Psychologia Kliniczna 18(2), s. 173–179.
Malinowska-Bizon A. (2022), Gdy dziecko jest ofiarą. Reakcja organów ścigania na przemoc w rodzinie, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 21(1), s. 77–109.
Manassis K. (2016), Cognitive Behavioral Therapy with Children. A Guide for the Community Practitioner, New York: Routledge.
Manassis K. (2015), Opracowanie przypadku w terapii dzieci i młodzieży, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Marcarian H., Wilkinson P.O. (2016), Inside Out: education or simply entertainment? – psychiatry in the movies, The British Journal of Psychiatry 209(5), s. 377–377.
Masten A.S., Lucke C.M., Nelson K.M., Stallworthy I.C. (2021), Resilience in development and psychopathology: Multisystem perspectives, Annual Review of Clinical Psychology 17, s. 521–549, DOI: https://doi.org/10.1146/annurev-clinpsy-081219–120307.
Mellibruda J. (2009), Przeciwdziałanie przemocy domowej, Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP. 150 Bibliografia
Merikangas K.R., Nakamura E.F., Kessler R.C. (2022), Epidemiology of mental disorders in  children  and  adolescents,  Dialogues  in  clinical  neuroscience,  DOI:  https://doi.org/10.31887/DCNS.2009.11.1/krmerikangas.
Meslin-Kuźniak  A.,  Nowicka-Sauer  K.  (2020),  Psychoterapia  poznawczo-behawioralna zaburzeń  lękowych  u  dzieci  i  młodzieży  ze  szczególnym  uwzględnieniem  zaburzenia lękowego uogólnionego, Psychiatria i Psychologia Kliniczna 20(4), s. 274–282, DOI: 10.15557/PiPK.2020.0034.
Mesman E., Vreeker A., Hillegers M. (2021), Resilience and mental health in children and adolescents: an update of the recent literature and future directions, Current opinion in psychiatry 34(6), s. 586, DOI: 10.1097/YCO.0000000000000741.
Miasto  Gdańsk,  https://www.gdansk.pl/wiadomosci/Konferencja-o-przeciwdzialaniu-samobojstw-wsrod-mlodziezy-Gdansk,a,221458 (dostęp: 30.06.2022).
Midgett A., Doumas D.M. (2019), The impact of a brief bullying bystander intervention on depressive symptoms, Journal of Counseling & Development 97(3), s. 270–280, DOI: https://doi.org/10.1002/jcad.12267.
Midgett A., Doumas, D.M. (2019a), Witnessing bullying at school: The association between being a bystander and anxiety and depressive symptoms, School mental health 11(3), s. 454–463. DOI: https://doi.org/10.1007/s12310–019–09312–6.
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne (2000), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, Kraków/Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Versalius”.
Miller J.N., Black D.W. (2020), Bipolar disorder and suicide: a review, Current psychiatry reports 22(2), s. 1–10. DOI: https://doi.org/10.1007/s11920–020–1130–0.
Ministerstwo Zdrowia, https://pacjent.gov.pl/artykul/leczenie-psychiatryczne-mlodziezy-i-dzieci (dostęp: 15.07.2022).
Ministerstwo  Zdrowia,  https://www.gov.pl/web/zdrowie/rozpoczecie-dzialalnosci-osrodkow-i-stopnia-referencyjnego (dostęp: 14.05.2022).
Ministerstwo  Zdrowia,  https://www.gov.pl/web/zdrowie/skuteczna-pomoc-w-kryzysach-psychicznych-w-calej-polsce-powstaja-pilotazowe-osrodki-wsparcia (dostęp: 15.06.2022).
Młynek P. (2021), Współpraca środowisk: szkolnego i rodzinnego z perspektywy rodziców i nauczycieli, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Moitra M., Santomauro D., Degenhardt L., Collins P.Y., Whiteford H., Vos T., Ferrari A. (2021), Estimating the risk of suicide associated with mental disorders: A systematic review and meta-regression analysis, Journal of psychiatric research 137, s. 242–249, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jpsychires.2021.02.053.
Morrison J.R., Andruszko R., Heitzman J. (2016), DSM-5 bez tajemnic: praktyczny przewodnik dla klinicystów, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Mughal F., Hossain M.Z., Brady A., Samuel J., Chew-Graham C.A. (2021), Mental health support through primary care during and after COVID-19, BMJ 373: n1064, DOI: 10.1136/bmj.n1064.
Najwyższa Izba Kontroli (2020), Informacja o wynikach kontroli: Dostępność lecznictwa psychiatrycznego dla dzieci i młodzieży w latach 2017–2019, https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/lecznictwo-psychiatryczne-dzieci-i-mlodziezy.html (dostęp: 5.05.2022).
Najwyższa Izba Kontroli o interwencji kryzysowej na rzecz osób i rodzin (2021), https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/interwencje-kryzysowe-na-rzecz-osob-i-rodzin.html (dostęp: 18.08.2022).
Namysłowska I. (2012), Psychiatria dzieci i młodzieży, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Narodowy  Fundusz  Zdrowia,  https://www.nfz.gov.pl/dla-pacjenta/informacje-o-swiadczeniach/ochrony-zdrowia-psychicznego-dzieci-i-mlodziezy/ (dostęp 15.07.2022).
National Institute of Mental Health (2019), Release of “13 Reasons Why” Associated with Increase in Youth Suicide Rates, https://www.nimh.nih.gov/news/science-news/2019/release-of-13-reasons-why-associated-with-increase-in-youth-suicide-rates (dostęp: 12.07.2022).
Neff K., Germer C. (2018), The mindful self-compassion workbook: A proven way to accept yourself, build inner strength, and thrive, Nowy Jork: Guilford Publications.
NGO, https://poradnik.ngo.pl/c-wolontariat-mlodziezowy-wysilek-wart-zachodu/ (dostęp: 28.07.2022).
NHS, https://www.nhs.uk/mental-health/talking-therapies-medicine-treatments/talking-therapies-and-counselling/cognitive-behavioural-therapy-cbt/overview (dostęp: 11.07.2022).
Niezgoda E. (2015), Innowacyjny program pomocy osobom z zaburzeniami osobowości, Psychiatria Polska 49, s. 1379–1384.
NIMH, https://www.nimh.nih.gov/health/publications/warning-signs-of-suicide (dostęp: 11.07.2022).
Nowogrodzka A., Piasecki B. (2012), Zaburzenia odżywiania – różnice międzypłciowe, Nowiny Lekarskie 81(4), s. 381–385.
Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. (2011), Prężność u dzieci i młodzieży: charakterystyka i pomiar – polska skala SPP-18, Polskie Forum Psychologiczne 16(1), s. 7–28.
Ojala M. (2013), Coping with climate change among adolescents: Implications for subjective well-being and environmental engagement, Sustainability 5(5), s. 2191–2209, DOI: https://doi.org/10.3390/su5052191.
Oleś P.K. (2008), O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie, [w:] Tożsamość i jej przemiany a kultura, Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s. 41–84.
Ostafińska-Molik B., Wysocka E. (2014), Doświadczanie wsparcia społecznego przez młodzież, Pedagogika społeczna 13(3 (53)), s. 83–104.
Ostaszewski K., Dąbrowska K., Greń J., Wieczorek Ł. (2019), Analiza jakościowa stylu życia 17–18-letnich użytkowników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych, Warszawa: Instytut Psychiatrii
i Neurologii, Zakład Zdrowia Publicznego, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”, Zakład Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami, https://www.cinn.gov.pl/portal?id=166545 (dostęp: 17.08.2022).Ostaszewski K. (2018), Myśli samobójcze a sytuacja rodzinna oraz problemy inter-i eksternalizacyjne u młodzieży w wieku 14–16 lat, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 17(3), s. 42–62.
Overholser J.C., Adams D.M., Lehnert K.L., Brinkman D.C. (1995), Self-esteem deficits and suicidal tendencies among adolescents, Journal of the  American Academy of Child & Adolescent Psychiatry 34(7), s. 919–928, DOI: https://doi.org/10.1097/00004583–199507000–00016.
Pakalska-Korcala  A. (2010), Psychologiczne i biologiczne uwarunkowania zaburzeń depresyjnych u młodzieży gimnazjalnej. Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych, Gdański Uniwersytet Medyczny.
Pakalska-Korcala A., Suligowska K., Wolańczyk T., Zdrojewski T. (2021), Depresja i palenie papierosów – powszechne problemy zdrowotne wśród polskich 14-latków, Wyniki badania SOPKARD-Junior, Psychiatria Polska 55(1), s. 113–125, DOI: https://doi.org/10.12740/PP/111218.
Parkinson M., Shirley R. (2018), Depresja u nastolatka. Poradnik dla rodziców, Poznań: Wydawnictwo Rebis.
Parrish A.M., Tremblay M.S., Carson S., Veldman S.L., Cliff D., Vella S., Chong K.H., Nacher M., del Pozo Cruz B., Elliz Y., Aubert S., Spaven B., Sameeha M.J., Zhang Z., Okely A.D. (2020), Comparing and assessing physical activity guidelines for children and adolescents: a systematic literature review and analysis, International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 17(1), s. 1–22, DOI: https://doi.
org/10.1186/s12966–020–0914–2.
Pauluk D. (2021), Pandemia COVID-19 i (nie)wykorzystany potencjał edukacyjny, Horyzonty Wychowania 20(53), s. 39–48, DOI: https://doi.org/10.35765/hw.1963.
Pilecki M., Józefik B., Kościelniak M. (2015), Percepcja relacji w rodzinie pochodzenia pacjentek z zaburzeniami odżywiania się a percepcja relacji w rodzinach pochodzenia ich rodziców, Psychiatria Polska 49(4), s. 731–746, DOI: 10.12740/PP/32796.
Policja,  https://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/zamachy-samobojcze/63803, Zamachy-samobojcze-od-2017-roku.html (dostęp: 17.07.2022).
Polsat News, https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2019–01–08/musiala-kleczec-i-przepraszac-ktos-to-nagral-tak-kolezanki-upokorzyly-15-letnia-ize/ (dostęp: 25.07.2022).
Polska Agencja Prasowa, Dramatyczny wzrost liczby samobójstw wśród dzieci i młodzieży na Pomorzu, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1165370%2Cdramatyczny-wzrost-liczby-samobojstw-wsrod-dzieci-i-mlodziezy-na-pomorzu (dostęp: 5.07.2022).
Popek L. (2010), Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży. Postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne. Standardy Medyczne, Pediatria 7, s. 616–623.
Popek L. (2012), Zaburzenia emocjonalne rozpoczynające się w dzieciństwie, [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży, I. Namysłowska (red.), Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 139–150. Popek L. (2017), Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – kiedy można stwierdzić objawy somatyczne i psychopatologiczne. Psychiatria po Dyplomie, 05. https://podyplomie.pl/psychiatria/28915,zaburzenia-lekowe-u-dzieci-i-mlodziezy-kiedy-mozna-stwierdzic-objawy-somatyczne-i (dostęp: 15.08.2022).
Posluns K., Gall T.L. (2020), Dear mental health practitioners, take care of yourselves: A literature review on self-care, International Journal for the Advancement of Counselling 42(1), s. 1–20, DOI: https://doi.org/10.1007/s10447–019–09382-w.
Pospiszyl I. (1999), Razem przeciw przemocy, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Pospiszyl I. (2009), Patologie społeczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pracka J. (2022), Samobójstwo plagą naszych czasów uderzającą w dzieci i młodzież?, Fundacja Matuzalem, http://www.fundacjamatuzalem.pl/wp-content/uploads/2022/01/Matuzalem_Samobojstwa.pdf (dostęp: 18.04.2022).
Przybysz-Zaremba, M. (2021). Profilaktyka depresji i zachowań suicydalnych dzieci i młodzieży wobec wyzwań codzienności. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J – Paedagogia-Psychologia 34(1), s. 119–130.
Ptaszek G., Bigaj M., Dębski M., Pyżalski M., Stunża G. (2020), Zdalna edukacja – gdzie byliśmy, dokąd idziemy? Wstępne wyniki badania naukowego „Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa”, Repozytorium Biblioteki Uniwersytetu  Gdańskiego,  https://repozytorium.bg.ug.edu.pl/info/report/UOG9d60396e68ab4081bd84cdb8c89ef6a3/ (dostęp: 28.07.2022).
Puls  Medycyny,  https://pulsmedycyny.pl/w-roku-2021-wsrod-dzieci-i-mlodziezy-prawie- 500-prob-samobojczych-wiecej-1138735. (dostęp: 8.07.2022).
Pyżalski J. (2017), Jasna strona – partycypacja i zaangażowanie dzieci i młodzieży w korzystne rozwojowo i prospołeczne działania, Dziecko krzywdzone Teoria, badania, praktyka 16(1), s. 288–303.
Pyżalski J. (2018), Przeciwdziałanie przemocy rówieśniczej w szkole – krytyczny przegląd stosowanych rozwiązań, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 17(1), s. 30–45.
Pyżalski J. (2021). Zdrowie psychiczne i dobrostan młodych ludzi w czasie pandemii COVID-19 – przegląd najistotniejszych problemów, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 20(2): Ochrona dzieci przed krzywdzeniem w czasie pandemii COVID-19, s. 92–115.
Que J., Yuan K., Gong Y., Meng S., Bao Y., Lu L. (2020), Raising awareness of suicide prevention during the COVID‐19 pandemic, Neuropsychopharmacology reports 40(4), s. 392–395, DOI: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/npr2.12141.
Radziwiłłowicz W. (2011), Depresja u dzieci i młodzieży, Kraków: Wydawnictwo Impuls.
Radziwiłłowicz W. (2020), Autoagresja – samobójstwa i samookaleczenia, [w:] Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A.R. Borkowska (red.), Warszawa: PWN, s. 559–567.
Radziwiłłowicz  W.  (2020),  Zaburzenia  emocjonalne  (internalizacyjne),  [w:]  Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A.R. Borkowska (red.), Warszawa: PWN, s. 411–449.
Rajewska-Rager A., Lepczyńska N., Sibilski P. (2015), Czynniki ryzyka samobójstw u dzieci i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym początku, Psychiatria Polska 49(3), s. 477–488, DOI: https://doi.org/10.12740/PP/29415.
Rodriguez-Ayllon M., Cadenas-Sánchez C., Estévez-López F., Muñoz N.E., Mora-Gonzalez J., Migueles J.H., Molina-García P., Henriksson H., Mena-Molina A.; Martínez-Vizcaíno V., Catena A., Löf M., Erickson K.I., Lubans D.R., Ortega F.B., Esteban-Cornejo I. (2019), Role of physical activity and sedentary behavior in the mental health of preschoolers, children and adolescents: a systematic review and meta-analysis,
Sports medicine 49(9), s. 1383–1410.
Rosa K. (2012), (Nie)wiarygodność danych statystycznych dotyczących zachowań samobójczych. Perspektywa teoretyczna i praktyka społeczna, Przegląd Socjologiczny  61(2), s. 265–290.
Rousell D., Cutter-Mackenzie-Knowles A. (2020), A systematic review of climate change education: Giving children and young people a ‘voice’and a ‘hand’in redressing climate change, Children’s Geographies 18(2), s. 191–208.
Rousseau C., Miconi D. (2020), Protecting youth mental health during the COVID-19 pandemic: A challenging engagement and learning process, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry 59(11), s. 1203–1207, DOI: 10.1016/j.jaac.2020.08.007.
Rowland T.A., Marwaha S. (2018), Epidemiology and risk factors for bipolar disorder, Therapeutic advances in psychopharmacology 8(9), s. 251–269, DOI: https://doi.org/10.1177/2045125318769235.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. poz. 1591).
Ruch D.A., Heck K.M., Sheftall A.H., Fontanella C.A., Stevens J., Zhu M., Horowitz, L.M., Campo J.V., Bridge J.A. (2021), Characteristics and precipitating circumstances of suicide among children aged 5 to 11 years in the United States, 2013–2017, JAMA network open 4(7), e2115683-e2115683.Rudnik A. (2021), Iść czy nie iść do psychologa? Oto jest pytanie (i odpowiedź!), https://takedamed.pl/post/?t=4–1709 (dostęp: 25.05.2022).
Rudnik A., Anikiej-Wiczenbach P., Szulman-Wardal A., Conway P., Bidzan M. (2021), Offering psychological support to university students in poland during the COVID-19 pandemic: lessons learned from an initial evaluation, Frontiers in Psychology, s. 3884, DOI: https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.635378.
Sałata E., Gawryś E. (2021), Przemoc domowa a funkcjonowanie młodzieży w szkole w okresie adolescencji, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J–Paedagogia-Psychologia 33(4), s. 291–304, DOI: 10.17951/j.2020.33.4.291–304.
Saraf G., Moazen-Zadeh E., Pinto J.V., Ziafat K., Torres I.J., Kesavan M., Yatham L.N. (2021), Early intervention for people at high risk of developing bipolar disorder: a systematic review of clinical trials, The Lancet Psychiatry 8(1), s. 64–75, DOI: https://doi.org/10.1016/S2215–0366(20)30188–7.
Saran T., Mazur A., Łukasiewicz J. (2021), Znaczenie aktywności fizycznej w prewencji zaburzeń  depresyjnych, Psychiatria Polska 55(5), s. 1025–1046, DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/118054.
Seligman M. (2018), PERMA and the building blocks of well-being, The journal of positive psychology 13(4), s. 333–335, DOI: https://doi.org/10.1080/17439760.20
18.1437466.
Sileńska A., Szpunar K. (2020), Przemoc i agresja u dzieci i młodzieży. O języku agresji, Człowiek i Społeczeństwo 50, s. 101–116.
Simeon D., Favazza A.R. (2001), Self-injurious behaviors, Waszyngton: DC.
Sitnik-Warchulska K. (2016), Self-image and suicidal and violent behaviours of adolescent girls, Health Psychology Report 4(4), s. 303–314, DOI: https://doi.org/10.5114/hpr.2016.59911.
Sitnik-Warchulska K., Izydorczyk B., Lipowska M. (2019), Wyzwania klinicznej diagnostyki psychologicznej dzieci i młodzieży: Rekomendacje konsultantów w dziedzinie psychologii klinicznej, Psychiatria i Psychologia Kliniczna 19(1), s. 54–62, DOI: 10.15557/PiPK.2019.0008.
Słopień A., Wojciechowska A., Pytlińska N. (2018), Zaburzenia ze spektrum autyzmu, [w:] Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży, Warszawa: Medical Tribune Polska, s. 36–46.
Słownik Języka Polskiego, https://sjp.pl/resiliencja (dostęp: 3.08.2022).
Smith D.M., Lipson S.M., Wang S.B., Fox K.R. (2022), Online methods in adolescent self-injury research: challenges and recommendations, Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology 51(2), s. 143–154, DOI: https://doi.org/10.1080/15374416.2021.1875325.
Smokowski P.R., Kopasz K.H. (2005), Bullying in school: An overview of types, effects, family characteristics, and intervention strategies, Children & Schools 27(2), s. 101–110, DOI: https://doi.org/10.1093/cs/27.2.101.Stradomska M. (2019), Zagrożenia suicydalne a formy wsparcia osób potrzebujących pomocy – ujęcie integralne,  Młoda Humanistyka 14(1).
Szajna A.P. (2021), Zamachy samobójcze wśród dzieci i młodzieży – potrzeba pilnego wprowadzenia strategii profilaktyki suicydalnej o randze programu narodowego, Zeszyty Prawnicze 21.1(2021), s. 243–270, DOI 10.21697/zp.2021.21.1.09.
Szempruch J. (2021), Profilaktyka zachowań ryzykownych młodzieży – konteksty społeczne, szkolne i formalnoprawne, Resocjalizacja Polska 22(1), s. 45–59.
Szenkowski D. (2021), Wpływ alienacji rodzicielskiej na kondycję psychiczną dzieci i młodzieży w Polsce w sytuacji rozpadu rodziny,Forum Polityki Kryminalnej 2, s. 1–19.
Szkody E., Stearns M., Stanhope L., McKinney C. (2021), Stress‐buffering role of social support during COVID‐19, Family process 60(3), s. 1002–1015, DOI: https://doi.org/10.1111/famp.12618.
Szymańska J. (2016), Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży, Warszawa: ORE.
Szymczyk J. (2020), Czym się zajmuje i jakie cechy powinien posiadać dobry pedagog?, https://poradnikpracownika.pl/-czym-sie-zajmuje-i-jakie-cechy-powinien-posiadac-dobry-pedagoghttps://poradnikpracownika.pl/-czym-sie-zajmuje-i-jakie-cechy-powinien-posiadac-dobry-pedagog (dostęp 5.07.2022).
Tabak I. (2014), Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Wsparcie dzieci i młodzieży w pokonywaniu problemów, Studia BAS 2(38), s. 113–138.
Taranowicz I., Grotowska  S. (2015), Rodzina wobec wyzwań współczesności, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum.
Teleon A., Włoszczak-Szubzda A. (2019), Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży w Polsce a rola rodziny, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 25(1), s. 6–11, DOI: https://doi.org/10.26444/monz/103096.
Timmons A.C., Margolin G. (2015), Family conflict, mood, and adolescents’ daily school problems: Moderating roles of internalizing and externalizing symptoms, Child Development 86(1), s. 241–258.
Tokarz M. (2006), Argumentacja, perswazja, manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tuszyńska-Bogucka W. (2017), Etiologia samobójstwa w opinii publicznej. Metaanaliza weryfikacyjna, [w:] Samobójstwo, Warszawa: Wolters Kluwer Polska SA, s. 403−422.
Tygodnik Powszechny (2019), Matki mają dość, https://www.tygodnikpowszechny.pl/matki-maja-dosc-158116 (dostęp: 18.08.2022).
UNESCO (2020), Global Education Monitoring Report 2020. Inclusion and Education: all means all, https://resourcecentre.savethechildren.net/pdf/373718eng.pdf/ (dostęp: 15.07.2022).
UNICEF Polska (2021), Aż 630 tysięcy dzieci w Polsce wymaga specjalistycznej pomocy psychologicznej i psychiatrycznej, https://unicef.pl/corobimy/aktualnosci/dla-mediow/az-630-tysiecy-dzieci-w-polsce-wymaga-specjalistycznej-pomocy-psychologicznej-i-psychiatrycznej (dostęp 14.07.2022).
UNICEF Polska (2021a), https://unicef.pl/apel-zdrowie-psychiczne.unicef.pl/apel-zdrowie-psychiczne, (dostęp 5.07.2022).
Urban B. (2005), Zachowania dewiacyjne młodzieży w interakcjach rówieśniczych, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Urbanek A. (2019), Zachowania samobójcze młodzieży w kontekście trudności adaptacyjnych, Szkoła Specjalna 80, s. 325–339.
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 2277 z późn. zm.).
Waldinger  R.J., Cohen  S., Schulz  M.S., Crowell J.A. (2015), Security of attachment to spouses in late life: Concurrent and prospective links with cognitive and emotional well-being, Clinical Psychological Science 3(4), s. 516–529, DOI: https://doi.org/10.1177/2167702614541261.
Wasilewska-Ostrowska K. (2015), Profilaktyka zachowań suicydalnych wśród młodzieży, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 14(3), s. 152–164.
Wasserman D., Cheng Q.I., Jiang G.X. (2005), Global Suicide Rates Among Young People Aged 15–19, World Psychiatry 4, s. 114–120.
Wawrzyniak S. (2020), Rola współczesnej szkoły w zakresie profilaktyki uzależnień od substancji szkodliwych, Studia Edukacyjne 59, s. 151–172, DOI:10.14746/se.2020.59.11.
Wendołowska A.M., Czyżowska D., Siwek M. (2021), Model diadycznego radzenia sobie ze stresem pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową, Psychiatria Polska 55(5), s. 1009–1024, DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/118840.
WH0 (2021), https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/adolescent-mental-health (dostęp: 8.07.2022).
WHO (2014), Preventing suicide: a resource for non-fatal suicidal behaviour case registration, https://apps.who.int/iris/handle/10665/112852 (dostęp: 5.05.2022).
WHO (2014), Preventing suicide: a resource for non-fatal suicidal behaviour case registration, https://apps.who.int/iris/handle/10665/112852 (dostęp: 5.05.2022).
WHO (2018), Child and adolescent mental health, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/adolescent-mental-health (dostęp: 7.06.2022).
WHO, https://www.who.int/health-topics/adolescent-health. (dostęp 18.07.2022).
Williams I.A., Richardson T.A., Moore D.D., Gambrel L.E., Keeling M.L. (2010), Perspectives on selfcare, Journal of Creativity in Mental Health 5, s. 321–338, https://doi.org/10.1080/15401383.2010.507700.
Witt K.G., Hetrick S.E., Rajaram G., Hazell P., Salisbury T.L.T., Townsend E., Hawton K. (2021), Interventions for self‐harm in children and adolescents, Cochrane database of systematic reviews 3.Włodarczyk J. (2017), Przemoc wobec dzieci, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 16(1), s. 192–213.
Włodarczyk J., Makaruk K., Michalski P., Sajkowska M. (2018), Ogólnopolska diagnoza skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci. Raport z badań, Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę.
Wojcieszek K. (2019), Czynniki społeczno-kulturowe w profilaktyce szkolnej, [w:] Profilaktyka w szkole. Stan i rekomendacje dla systemu oddziaływań profilaktycznych w Polsce, R. Porzak (red), Lublin: Fundacja „Masz Szansę”, s. 34–45.
World Happiness Report (2002), https://worldhappiness.report/ed/2022/ (dostęp: 14.08.2022).
World Health Organization (2017), Preventing suicide: a resource for media professionals, update 2017, Geneva: WHO, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/258814/WHO-MSD-MER-17.5-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostep: 10.07.2022 r.).
Woźny M. (2022), Poznawcze strategie regulacji emocji i wsparcie społeczne a symptomy depresji. Badanie młodzieży zdrowej i hospitalizowanej, Katolicki Uniwersytet Lubelski: praca doktorska.
Wójcik K. (2021), Redefinicja postrzegania ciała w dyskursie medialnym – ciałopozytywność i ciałoneutralność, Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne 38, s. 381–391, DOI: https://doi.org/10.19195/1733–5779.38.24.
Wrona M. (2021), Opieka specjalistyczna w obliczu kryzysu suicydalnego dzieci, Forum Polityki Kryminalnej 2, s. 1–13, DOI: https://doi.org/10.31261/FPK.2021.02.04.
Wycisk J., Ziółkowska B. (2010), Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia. Jak pomóc nastolatkom w szkole, Warszawa: Difin.
Wysocka A., Lipowska M. (2010), Genetyczne podłoże współwystępowania ADHD i dysleksji rozwojowej, Psychiatria i Psychologia Kliniczna 3(10), s. 189–194.
YOUTH, https://youth.gov/youth-topics/adolescent-health (dostęp: 18.07.2022).
Yuan Y. (2021), Mindfulness training on the resilience of adolescents under the COVID-19
epidemic: A latent growth curve analysis, Personality and individual differences 172, 110560, DOI: https://doi.org/10.1016/j.paid.2020.110560.
Zając Z. (2021), Samookaleczenia bez intencji samobójczych w mediach społecznościowych na przykładzie Instagrama: przegląd literatury, [w:] Internet jako przestrzeń relacji społecznych – szanse, ograniczenia, perspektywy, D. Siemieniecka, M. Szablowska-Zaremba (red.), s. 129–139.
Zimmermann P., Iwanski A., Emotion regulation from early adolescence to emerging adulthood and middle adulthood, International Journal of Behavioral Development 38(2), s. 182–194, DOI:10.1177/0165025413515405.
Ziółkowska B. (2005), Okres dorastania. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać?, [w:] Psychologiczne portrety człowieka, A.I. Brzezińska (red.), Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 379–422.
Zwoliński A. (2012), Krzywdzone dzieci. Zagrożenia współczesnego dzieciństwa, Kraków: Wydawnictwo WAM.
Zwoliński A. (2013), Samobójstwo jako problem osobisty i publiczny, Kraków: Wydawnictwo WAM.
Zwolska-Płusa  K. (2018), Wprowadzenie do tutoringu szkolnego (z pedagogiką dialogu w tle), [w:] Poradnik tutora szkolnego, P. Nita (red.), Częstochowa: Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego  Uniwersytetu  Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza, s. 11–28, http://www.tutoringszkolny.pl/poradnik (dostęp: 14.08.2022).
Żłobicki W. (2018), Parentyfikacja jako proces odwrócenia ról w rodzinie, Wychowanie w Rodzinie 19(3), s. 341–353, DOI: 10.34616/wwr.2018.3.341.353.