Orzekanie i wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec nieletnich w Polsce

Istotą publikacji jest analiza systemu wymierzania i wykonywania kary pozbawienia wolności wobec nieletnich na gruncie prawa polskiego. Czytelnik znajdzie w niej odpowiedzi na następujące pytania:

- Jaki jest obecnie stan oraz charakter przestępczości nieletnich;
- Jaką rolę w systemie środków oddziaływania na nieletnich odgrywa kara pozbawienia wolności;
- Czy obecne regulacje prawne określające zasady wyjątkowej odpowiedzialności karnej nieletnich odzwierciedlają istotę zagrożeń zachowań inkryminowanych, których sprawcami są nieletni;
- Czy zakład karny ma do zaoferowania nieletnim przestępcom coś więcej niż innym kategoriom osadzonych;
- Czy istnieje alternatywa dla kary pozbawienia wolności;
- Jak przedstawiają się polskie rozwiązania prawne dotyczące wyjątkowej odpowiedzialności karnej na tle rozwiązań legislacyjnych obowiązujących w innych krajach europejskich i standardów międzynarodowych.

Recenzja

prof. dr hab. Violetty Konarskiej-Wrzosek:

Przedstawiona do recenzji książka dotycząca problematyki orzekania i wykonywania kary pozbawienia wolności wobec nieletnich w Polsce wypełnia lukę na ten temat na naszym rynku wydawniczym. Książka ta jest owocem badań przeprowadzonych przez Autora na blisko ½ populacji nieletnich wynoszącej ogółem 63-67 osób odbywających karę pozbawienia wolności w polskich zakładach karnych w latach 2012-2013. Blisko czterdzieści lat temu była wydana monografia pt. Kara pozbawienia wolności względem nieletnich w prawie karnym europejskich państw socjalistycznych, Warszawa-Poznań-Toruń 1976 r. autorstwa dr hab. Alicji Grześkowiak, prof. KPSzW w Bydgoszczy, która jednak była pracą dogmatyczną, a nie empiryczną, przedstawiającą możliwości karania nieletnich karami kryminalnymi, w tym karą pozbawienia wolności w Polsce i porównawczo w innych krajach tzw. bloku wschodniego.

Książka dr Pawła Kobesa zawiera zarówno analizę stanu normatywnego, jak i badanie praktyki postępowania z najbardziej zdemoralizowanymi nieletnimi dopuszczającymi się czynów zabronionych pod groźbą kary, w tym przede wszystkim o randze przestępstw, co do których sądy orzekają co do zasady środki wychowawcze, wychowawczo-lecznicze lub środek poprawczy, a wyjątkowo karę kryminalną w postaci kary pozbawienia wolności i to w postaci bezwzględnej. Książka składa się z sześciu rozdziałów, wprowadzenia i wniosków końcowych, łącznie 342 strony maszynopisu. Autor wykorzystał blisko 300 pozycji literatury przedmiotu, liczne źródła prawa, w tym międzynarodowe i państw obcych oraz statystyki policyjne i sądowe. Praca ma zatem solidną podstawę źródłową, a ponadto prezentuje wyniki własnych badań empirycznych, co wydaje się wyjątkowo cenne dla dogmatyków zajmujących się problematyką postępowania z nieletnimi dopuszczającymi się czynów przestępnych.

Rozdział I książki, oprócz niezbędnych ustaleń terminologicznych dotyczących normatywnego podziału przestępców z uwagi na wiek (dorośli, w tym młodociani oraz nieletni), przedstawia skalę zjawiska przestępczości nieletnich w Polsce oraz jego charakterystykę w oparciu o dostępne statystyki krajowe. Wskazuje również na zaznaczające się tendencje w zakresie dynamiki i struktury przestępczości nieletnich w ostatnim dziesięcioleciu, obejmującym lata 2003-2012.

Rozdział II książki, charakteryzuje w sposób całościowy, a jednocześnie dość syntetyczny polski system prawny postępowania z nieletnimi dopuszczającymi się czynów zabronionych pod groźbą kary, zadekretowany w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. (t. jedn. Dz.U. 2014. 382), wraz z dopełniającą ją regulacją Kodeksu karnego z 1997 r., zawartą w art. 10§2 i §3 oraz art. 54 KK, na podstawie której nieletni może być w określonych warunkach wyjątkowo pociągnięty do odpowiedzialności karnej. W tym rozdziale dr Paweł Kobes trafnie wskazuje na zupełne niedostosowanie katalogu przestępstw, za które nieletni może odpowiadać karnie do faktycznie popełnianych przestępstw przez sprawców nieletnich. Przychyla się także do pojawiającej się od dawna krytyki uregulowań KK, w oparciu o które nieletniemu, który w chwili popełnienia czynu przestępnego miał ukończone lat 15, można wymierzyć karę 25 lat pozbawienia wolności, co niekiedy się zdarza w polskim wymiarze sprawiedliwości, a co przeczy nie tylko sprawiedliwości ale i racjonalności stosowania tego typu represji karnej, która jest nastawiona na kilkudziesięcioletnią izolację, a nie na konieczną resocjalizację starającą się odzyskać młodego człowieka dla społeczeństwa.

Rozdział III książki to najważniejsza jej część oparta na badaniach akt wykonawczych nieletnich oraz na wywiadach z niektórymi z nich oraz wywiadach z wychowawcami nieletnich, przebywającymi w polskich zakładach karnych. Niezmiernie cenne jest to, że dr Paweł Kobes badaniami objął blisko połowę populacji nieletnich odbywających karę pozbawienia wolności w 2011 i 2013 r. w liczbie 34 (zob. s. 123). To upoważnia do wyciągania uogólnionych wniosków. Dr P. Kobes przedmiotem badań uczynił kwestię początków i etiologii kariery przestępczej nieletnich, co do których sąd postanowił o skierowaniu ich na drogę postępowania karnego i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, rodzaju czynów za które odpowiadali karnie, orzeczenia psychologiczno-penitencjarne, indywidualne programy resocjalizacyjne, w tym oddziaływanie przez naukę, pracę, działalność kulturalno-oświatową, okresowe oceny dotyczące postępów nieletnich w resocjalizacji oraz stosowanie warunkowych przedterminowych zwolnień wobec osadzonych nieletnich. Oceny dr Pawła Kobesa są generalnie bardzo krytyczne. Przede wszystkim polskie prawo karne wykonawcze i nasz system penitencjarny nie zna kategorii nieletniego osadzonego. Nieletni odbywają karę pozbawienia wolności razem z młodocianymi skazanymi i nie mają żadnych szczególnych praw, przywilejów, ani pierwszeństwa w nauczaniu lub zatrudnianiu. Nikt się nimi bardziej, niż dorosłymi nie zajmuje, choć tego niewątpliwie potrzebują i należałoby im zapewnić szczególne zainteresowanie i poświecić więcej uwagi i czasu. Rozdział IV książki zawiera zestawienie i porównanie systemu działań resocjalizacyjnych podejmowanych wobec nieletnich przestępców w zakładach poprawczych oraz zakładach karnych, a także ich efektywności. Porównanie to doskonale pokazuje różnice w zakresie treści, celów oraz oddziaływań resocjalizacyjnych jakie są realizowane w razie zastosowania wobec nieletniego środka poprawczego w postaci efektywnego umieszczenia go w zakładzie poprawczym a jakie w razie zastosowania środka penalnego w postaci bezwzględnego pozbawienia wolności, polegającego na efektywnym umieszczeniu nieletniego w zakładzie karnym. Zestawienie to i porównanie dowodzi jaka jest kolosalna różnica między karą kryminalną i zakładem karnym, w którym jest wykonywana a środkiem poprawczym i pobytem w zakładzie poprawczym, których cechą wspólną jest przymusowy pobyt w określonej placówce w izolacji od dotychczasowego środowiska i społeczeństwa przez określony czas. Rozdział V książki pokazuje jakie są możliwości orzekania kary pozbawienia wolności wobec nieletnich w innych krajach oraz warunki i miejsca jej odbywania. Autor przedstawił (często analizując osobiście źródła prawa i obcą literaturę) systemy prawne 12 państw europejskich: Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Czech, Węgier, Włoch, Hiszpanii, Finlandii, Norwegii, Szwecji, Francji, Anglii i Walii, co pozwala ocenić nasz system prawa pod tym względem.

Ostatni VI rozdział książki został poświęcony problematyce orzekania i wykonywania kary pozbawienia wolności wobec nieletnich w świetle zaleceń prawnomiędzynarodowych o zasięgu globalnym lub regionalnym. Autor przedstawił w nim obowiązujące w tej mierze określone standardy minimalne i stopień ich przestrzegania przez nasz system prawa i wykonywania kary pozbawienia wolności wobec nieletnich sprawców przestępstw, co do których sąd zdecydował o pociągnięciu ich do odpowiedzialności karnej w oparciu o regulację zawartą w KK, przeznaczoną – co do zasady - dla przestępców dorosłych.

We wnioskach końcowych Autor zawarł bardzo liczne konkluzje i bardzo trafne postulaty de lege ferenda dotyczące orzekania i wykonywania kary pozbawienia wolności wobec nieletnich sprawców przestępstw, którzy z racji popełnienia bardzo poważnego przestępstwa oraz wysokiego stopnia zdemoralizowania zostali pociągnięci do odpowiedzialności karnej, skazani i poddani reżimowi odbywania kary pozbawienia wolności.

Książka dr Pawła Kobesa stanowi bardzo potrzebne i warte opublikowania monograficzne opracowanie, ukazujące od strony praktycznej oddziaływania resocjalizacyjne realizowane w warunkach zakładu karnego oraz zakładu poprawczego wobec przebywających w nich nieletnich sprawców przestępstw. Autor pokazuje ich zalety i wady oraz możliwości poprawy istniejących rozwiązań, które mogłyby zwiększyć efektywność stosowanych oddziaływań i zwiększyć szansę na readaptację społeczną nieletnich wobec, których są podejmowane. (...)


Z recenzji dra hab. prof. UW Michała Porowskiego:

Recenzowana książka poświęcona jest niezmiernie ważnej problematyce odpowiedzialności nieletnich sprawców przestępstw. Niemal do końca XX wieku w polityce kryminalnej przyjęto postulat odrębnych zasad odpowiedzialności nieletnich za czyny wyczerpujące znamiona przestępstw. Jest to bardzo ważna tendencja w podejściu do zwalczania przestępczości tej grupy wiekowej, ponieważ inspirowana była racjami resocjalizacji młodzieży naruszającej porządek prawny, a także zagrożonej demoralizacją. Tak więc w koncepcjach przeciwdziałania przestępczości nieletnich dominowało podejście pedagogiczne, które skutkowało zastąpieniem kar kryminalnych stosowanych wobec dorastającej młodzieży specjalnie dla nich przewidzianymi środkami wychowawczymi i poprawczymi. Wyprowadzanie nieletnich z systemu penitencjarnego i określenie specjalnych zasad ich odpowiedzialności było w przeszłości domeną usilnych starań penologów i jednym z kryteriów racjonalnej polityki karnej. Ukształtowana według tych tendencji polityka kryminalna przyjmowana była w literaturze za wyraz nowoczesności i racjonalności reagowania na zachowania niedojrzałej jeszcze społecznie młodzieży naruszającej porządek prawny. Niezależnie od całej warstwy dogmatycznoprawnej poszukiwano w naukach pedagogicznych i psychologicznych odpowiedzi na pytanie, jak należy zakreślić granice wiekowe nieletniości, aby odpowiadały one fazom moralnego i społecznego rozwoju jednostki.

Warto wspomnieć, że w niektórych państwach, a także w niektórych koncepcjach teoretycznych górną granicę nieletniości przesuwano nawet ponad wiek osiągnięcia zdolności cywilnoprawnej. Obecnie pojawił się zupełnie inny trend polegający na rozciąganiu zasad odpowiedzialności karnej opartej na winie, przestępstwie i karze na starsze wiekowo grupy nieletnich, którzy dopuszczają się szczególnie ciężkich zbrodni. Mamy więc do czynienia ze zderzeniem tradycyjnej orientacji z nowymi rozwiązaniami, które przez znaczące grupy, zwłaszcza pedagogów i psychologów, uznawane są za powrót do represyjnych metod przeciwdziałania wykolejeniu przestępczemu dzieci i młodzieży. Książka pana Pawła Kobesa wpisuje się w ten bardzo ważny dyskurs, który toczy się także w naszym kraju i budzi poważne kontrowersje.

Składa się ona z 6 rozdziałów, które bez wątpienia tworzą monograficzne opracowanie tego zagadnienia. Obejmują one mianowicie problematykę związaną określeniem skali zjawiska, jego znaczenia i konsekwencji społecznych oraz różnych strategii zmierzających do jego eliminowania z wykorzystaniem instrumentów prawa karnego. Kwestie te są naświetlone z punktu widzenia polskich doktryn, praktyki innych państw oraz kierunków wytyczonych przez reguły o zasięgu międzynarodowym. Druga sekwencja poświęcona jest analizom dogmatycznym tych rodzajów przestępstw, których popełnienie przez nieletniego może pociągać za sobą zastosowanie wobec niego najsurowszej z kar kryminalnych, tj. kary pozbawienia wolności Komplementarnym wątkiem wobec tego jest przedstawienie wyjątkowych zasad odpowiedzialności karnej. Na tym tle została przeprowadzona bardzo wnikliwa analiza rozstrzygnięć prawnych i praktyki wykonania kary wobec tej grupy skazanych, włączonych do ogólnej populacji więźniów. Od razu trzeba dodać, że są to rozważania prowadzone z dużym znawstwem zarówno systemu penitencjarnego, jak i organizacji zakładów poprawczych, a także wyważonym lecz krytycznym nastawieniem wobec obecnych koncepcji i praktyki. Poczynione wnioski doskonale uzasadniają wyniki badań własnych, które zostały zrelacjonowane w rozdziale III. Zostały one, rzecz jasna, zaprogramowane zgodnie z wymaganiami metodologicznymi, rzetelnie przeprowadzone i trafnie zinterpretowane. Uzasadniona jest także wprowadzona do analizy pozyskanego materiału metoda jakościowa. Po pierwsze dlatego, że liczba nieletnich odbywających karę pozbawienia wolności oscyluje wokół 60 przypadków, co wyklucza możliwość stosowania badań ilościowych. Po drugie, daje możliwość odtworzenia tego fragmentu rzeczywistości z uwzględnieniem odczuć i przeżyć osób bezpośrednio zainteresowanych. To, tak wszechstronne i dogłębne ujęcie badanej problematyki kończą wnioski co do oceny obecnego stanu rzeczy i postulowanych zmian zwłaszcza regulacji prawnej.

Ośmielając się na ocenę wartości uzyskanych wyników w toku tak zaplanowanych i przeprowadzonych badań teoretycznych, dogmatycznych i empirycznych, chciałbym podkreślić przede wszystkim bardzo bliskie moim poglądom krytyczne ustosunkowanie się do złamania historycznie wykształconej i uzasadnionej wiedzą humanistyczną koncepcji wydzielenia nieletnich i służących ich czasowemu odizolowaniu instytucji z systemu penitencjarnego. Przemawia mi także do przekonania przyświecająca całemu wywodowi teza, że myśląc o ograniczeniu zjawisk dezorganizujących życie społeczne, w ostatniej kolejności uciekać się należy do strategii inspirowanych resentymentem i represją. A niestety, w ostatnim czasie zarówno dysponentom politycznym, jak i niektórym środowiskom uznającym się za elity intelektualne, bliższy jest obskurantyzm i wiara w zbawienną moc przemocy, a także pogardy, niż obłudnie deklarowana apoteoza godności ludzkiej oraz wiara w rozwojowe zdolności człowieka. Będący w powszechnym użyciu zwrot „bestia”, „ustawa o bestiach” jest dobitnym i smutnym tego dowodem. Razem z Autorem upominam się więc o powrót do humanitarnie zorientowanej polityki kryminalnej i w tym upatruję intelektualną oraz pouczającą wartość tej książki. Jej czytelnikami będą zarówno prowadzący badania naukowe prawnicy, pedagodzy, psycholodzy społeczni, socjologowie, a także studenci tych kierunków. Z pełnym przekonaniem rekomenduję więc tę książkę do opublikowania drukiem i gratuluję Wydawnictwu tak świetnej pozycji, która znajdzie się niewątpliwie wśród liczących się dysertacji na temat zasad odpowiedzialności i postępowania z nieletnimi sprawcami przestępstw.

Autor książki

ukończył Wydział Prawa i Administracji UAM w Poznaniu, dr nauk prawnych, specjalność prawo karne materialne. Adiunkt w Zakładzie Prawa i Polityki Penitencjarnej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego, wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Witelona w Legnicy. Przez kilka lat był społecznym kuratorem sądowym. Specjalizuje się w prawie karnym materialnym, problematyce postępowania z nieletnimi, kryminologii oraz bezpieczeństwa wewnętrznego. Jest członkiem Towarzystwa Naukowego Prawa Karnego w Warszawie, Członkiem Rady Fundacji ?Europejskie Centrum Wspierania Inicjatyw Społecznych im. profesora Kazimierza Twardowskiego. Autor blisko 50 publikacji z zakresu prawa karnego materialnego, postępowania z nieletnimi, kryminologii i bezpieczeństwa wewnętrznego. Współpracuje z ośrodkami naukowymi za granicą. członek zespołu badawczego Instytutu Badań Stosowanych University of Applied Sciences in Ludwigsburg (Niemcy), członek Rady Naukowej Instytutu Prawa Publicznego University of Applie Sciences in Ludwigsburg (Niemcy). Członek Towarzystwa naukowego Prawa Karnego w Warszawie. Kierownik i członek zespołów badawczych, w tym międzynarodowych. Książki tego autora