Komentarz do Konstytucji RP art. 53

Spis treści:

Wykaz skrótów
Komentowany przepis Konstytucji RP

Artykuł 53

1. Uregulowania w poprzednich konstytucjach
2. Uregulowania w innych państwach Unii Europejskiej
3. Chronione wartości
a. Wolność wyznania czy wolność religii
b. Wolność sumienia
c. Klauzula sumienia i sprzeciw sumienia
4. Zakres podmiotowy
5. Zakres przedmiotowy
6. Prawo do wyboru i zmiany religii
7. Prawo do nieujawniania przekonań religijnych
8. Możliwość publicznego uzewnętrznienia religii lub przekonań
9. Praktykowanie i uprawianie kultu
10. Czynności rytualne
11. Eksponowanie symboli religijnych w przestrzeni publicznej
12. Swoboda przekazywania zasad religii. Nauczanie
13. Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami
14. Prozelityzm
15. Wolność sumienia i religii a obowiązek służby wojskowej

Bibliografia opracowań naukowych

Bibliografia opracowań naukowych

Ahmed L., Women and Gender In Islam, Warszawa 2003
Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zawarty w Helsinkach 1 sierpnia 1975 r., w: Prawa człowieka. Międzynarodowe zobowiązania Polski. Wybór dokumentów, Warszawa 1989
Andrzejuk A., Prasumienie (synderesis) i sumienie (conscientia) w ujęciu św. Tomasza z Akwinu, „Roczniki Filozoficzne”, 1997, t. XLV, nr 1
Armour R., Islam, chrześcijaństwo i Zachód. Burzliwe dzieje wzajemnych relacji, Kraków 2004
Arystoteles, Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka, Warszawa 2008
Augsberg I., Engelbrecht K., Staatlicher Gebrauch religiöser Symbole im Licht der Europäischen Menschenrechtskonvention. Zur Entscheidung des EGMR vom 3.11.2009 in der Rechtssache Lauti, „Juriszeiten” 2000, nr 9
Bagińska A., Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej oraz prawnie dopuszczalne możliwości od jego odstąpienia, w: J. Haberko, R. D. Kocyłowski,
B. Pawelczyk, (red.), Lege artis: problemy prawa medycznego, Poznań 2008
Banaszak B. (red.), Prawa człowieka, geneza, koncepcje, ochrona, Wrocław 1993
Banaszak B., System ochronny praw człowieka, Zakamycze 2003
Bar W., Wolność kultu religijnego, w: Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, wyd. II, Lublin 2003
Bartoszewicz J., Glosa do wyroku ETPCz z dnia 17 grudnia 2013 r., skarga nr 14150/08, LEX el. 2014
Bennett L.W., Imitation, ambiguity and drama in political life. Civil religion and the dilemmas of public morality, „Journal of Politics” 1979, nr 41
Berger L.P., The Sacred Canopy. Elements of a Sociological Theory of Religion, New York 1967
Bieńczyk-Missala A. (wybór i oprac.), Międzynarodowa ochrona praw człowieka, Warszawa 2008
Bieńkowski T., Jan Ámos Komenský – o nauczaniu i wychowanie, Pułtusk 1998
Binns Ch., The changing face of power. Revolution and accommodation in the development of the Soviet ceremonial system, cz. 1, „Man” 1980, nr 14
Blum N., Gedenken – Gewissens – und Religionsfreiheit nach Art. 9 der Europaischen Menschenrechtskonvention, Berlin 1990
Boć J. (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 1994
Boć J., Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej oraz komentarz do konstytucji RP z 1997, Wrocław 1998
Borecki P., Pudzianowska D., Glosa do wyroku z 3 XI 2009 w sprawie Lautsi v. Włochy, skarga nr 30814/06, „Państwo i Prawo” 2010, z. 4
Braudel F., Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006
Bronk A., Religia, Warszawa 2004
Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970
Brzozowski W., Uzewnętrznianie przynależności religijnej. Zagadnienia systemowe, w: R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, J. Kondratiewa-Bryzik, (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2012
Cassirer E., Mit państwa, Warszawa 2006
Chańska W., Klauzula sumienia jako wyraz moralnego kompromisu, „Prawo i Medycyna” 2013, nr 3–4
Chlewiński Z., Search for Maturity. Personality, Conscience, Religion, New York–Washington 1998
Chudzińska M., Grzanka-Tykwińska A., Sygit B., Lekarskie prawo do sprzeciwu sumienia a odpowiedzialność prawna, „Studia Prawnicze KUL” 2014, nr 4 (60)
Ciupak E., Kult religijny i jego społeczne podłoże, Warszawa 1965
Cohen A., Politica symbolism, „Annual Review of Anthropology” 1979, nr 8
Cohen A., Two–Dimensional Man, Berkeley 1974
Condorcet A.N., Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje, Warszawa 1957
Crell J., O wolności sumienia, Warszawa 1957
Czochara A., Francuski model rozdziału Kościoła od państwa po stu latach, w: M. Pietrzak (red.), Francuska Ustawa z 9 grudnia 1905 r. o rozdziale
kościołów i Państwa z perspektywy stu lat, Warszawa 2007
Da Matta R., Constraint and license. A preliminary study of two Brazilian national rituals, w: S.F. Moore, B.G. Myerhoff (red.), Secular Ritual,  
Amsterdam 1977
Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, t.1, Warszawa 2002
Dębowski J., Gawor L., Jedynak S., Kosior K., Zdybel J., Mała encyklopedia filozofii. Pojęcia, problemy, kierunki, szkoły, Bydgoszcz 1996
Dickens B.M., Cook R.J., The Scope and Limits of Conscientious Objection, „International Journal of Gynecology and Obstretrics” 2000, nr 71
Dijk P. van, Hoof G.J.H. van, Theory and practice of the European Convention of Human Rights, Deventer 1990
Dinstein Y. (red.), Freedom of religion and the protection of religious mi-
norities, Dordrecht – Boston – London 1992
Dinstein Y., Freedom of religion and the protection of religious minorities, w: Y. Dinstein, M. Tabory (red.), The protection of minorities and human
rights, Dordrecht-Boston-London 1992
Dobrowolska B., Sprzeciw sumienia w praktyce pielęgniarki i położnej. Analiza rozwiązań polskich i wybranych rozwiązań europejskich, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2013, nr 16
Douglas M., Czystość i zmaza, Warszawa 2007
Drozd M., Prawo farmaceuty do sprzeciwu sumienia w świetle obowiązujących regulacji prawnych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2013, nr 16
Dunajewska Z. i in., Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, Warszawa 2000
Dupuy P.M., Boisson de Charzounes L., Art. 2 I Protocol, w: L.E. Pettiti, E. Decaux, P.H. Imbert (red.), La Convention Européenne des Droits de l’Homme – Commentaire article par article, Paris 1998
Durkheim É., Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Warszawa 1990
Dyttus E., Klauzula sumienia – przywilej lekarza, problem pacjenta, w: J. Haberko, R.D. Kocyłowski, B. Pawelczyk (red.), Lege artis: problemy
prawa medycznego, Poznań 2008
Dziechcińska H., Ciało, strój, gest, Warszawa 1996
Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, Warszawa 1986
Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, t. II, Warszawa 1994
Eliade M., Obrazy i symbole, Warszawa 2009
Elide M., Traktat o historii religii, Warszawa 1966
Evans C., Freedom of Religion under the European Convention on Human Rights, New York 2003
Evans C., Freedom of Religion under the European Convention on Human Rights, Oxford 2001
Evans M.D., Manual on the Wearing of Religious Symbols in Public Areas, Strasbourg 2009
Falski J., Państwo laickie wobec problemu prezentowania symboli religijnych, „Państwo i Prawo” 2006, z. 6
Falski J., Sprzeciw sumienia w orzecznictwie ETPC (na podstawie wyroku Wielkiej Izby z 7 lipca 2011 w sprawie Bayatyan v. Armenia), „Przegląd
Sejmowy” 2016, nr 3(134)
Falski J., Wokół zakazu symboli religijnych we francuskiej szkole publicznej, „Państwo i Prawo” 2011, z. 12
Falski J., Zderzenia państwa świeckiego z państwem wyznaniowym. Turecki spór o laickość, w: J. Szymanek (red.), Państwo wyznaniowe. Doktryna,
prawo i praktyka, Warszawa 2011
Ferrari S., Państwo i kościół we Włoszech, w: G. Robbers, Państwo i Kościół w krajach Unii Europejskiej, Wrocław 2007
Firth R., Elements of Social Organization, London 1951
Fromm E., Szkice z psychologii religii, Warszawa 1968
Frowein J.A., Article 9, w: L.E. Pettiti, E. Decaux, P.H. Imbert (red.), La Convention Europeéene des Droits de l’Homme – Commentaire article
par article, Paris 1998
Frycz-Modrzewski A., Dzieła wszystkie, t. V, Warszawa 1959
Furet F. (red.), W kręgu codzienności – człowiek romantyzmu, rozdz. IV,  
F. Reboul-Scherrer, „Nauczyciel”, Warszawa 2001
Gałkowski J.W., Jan Paweł II o godności człowieka, w: J. Czerkawski (red.), Zagadnienie godności człowieka, Lublin 1994
Gardocki L., Europejskie standardy wolności wypowiedzi, a polskie prawo karne, „Państwo i Prawo” 1993, z. 3
Garlicki L. (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003
Garlicki L. (red.), Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I, Warszawa 2010
Garlicki L. (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I, Warszawa 2010
Garlicki L. (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. II, Warszawa 2011
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, wyd. 9, Warszawa 2005
Garlicki L., Religia a szkoła publiczna na tle aktualnego stanu orzecznictwa strasburskiego, w: Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa Profesora
Michała Pietrzaka, Warszawa 2009
Geertz C., Ideologia jako system kulturowy, w: C. Geertz, Interpretacje kultur. Wybrane eseje, Kraków 2005
Gélis J., Indywidualność dziecka, w: Historia życia prywatnego, t. 3, R. Chartier (red.), Od renesansu do oświecenia, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999
Gluckman M., Politics, Law and Ritual in Tribal Society, Oxford 1965
Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa 2009
Godlewski J.F., Jabłoński K.H., Prawo a religia, Warszawa 1988
Gołda-Sobczak M., Sobczak W., Ochrona praw człowieka a islam, w: J. Marszałek-Kawa, R. Gawłowski (red.), Kulturowe uwarunkowania współczesnej Azji, Toruń 2011
Gołda-Sobczak M., Sobczak W., Zakres przedmiotowy swobody sumienia i religii w systemie prawnym ONZ, w: T. Gardocka (red.), Dylematy praw
człowieka, Toruń 2008 305 Bibliografia
Gonzalez G., La Convention Européenne des droits de l`Homle et la liberté des religions, Paris 1997
Gramsci A., Zeszyty filozoficzne , Warszawa 1991
Granat M., Godność człowieka z art. 30 Konstytucji RP jako wartość i jako norma prawna, „Państwo i Prawo” 2014, nr 8
Granat M., Granice wolności religijnej w społeczeństwie pluralistycznym, w: Kultura i Prawo. Materiały III Międzynarodowej konferencji na temat Religia i wolność religijna Unii Europejskiej, Warszawa, 2–4 września 2002, red. J. Krukowski, O. Theisen, Lublin 2003
Granat M., Granice wolności religijnej w społeczeństwie pluralistycznym, w: J. Krukowski, O. Theisen (red.), Kultura i Prawo, t. 3, Religia i wolność
religijna w Unii Europejskiej, Lublin 2003
Grześkowiak A., Religia w szkole a prawa człowieka, w: J. Krukowski (red.), Nauczanie religii w państwie demokratycznym, Lublin 1991
Grzybowski J., Boecjusz, czyli posłannictwo filozofii. Analiza przemiany i duchowej drogi ku Dobru na podstawie De consolatione philosophiae,
„Warszawskie Studia Teologiczne” 2007, nr XX(2)
Grzymkowska M. (red.), Prawa człowieka, Kraków 2005
Grzymkowska M. (red.), Prawa człowieka. Formularz skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Bielsko–Biała 2005
Guzik-Makaruk E.M., Sekty religijne w Polsce, Warszawa 2004
Hambura S., Muszyński M., Karta Praw Podstawowych, Bielsko-Biała 2001
Harris D.J., O’Boyle M., Warbrick C., Law of the European Convention on Human Rights, London–Dublin–Edinburgh 1995
Ingarden R., O dyskusji owocnej słów kilka, w: idem, Książeczka o człowieku, Kraków 1987
Jacobs F.G., The European Convention on Human Rights, Oxford 1975
Jakimowicz W., O publicznych prawach podmiotowych, „Państwo i Prawo” 1999, z. 1
Jakubowska-Hara J., Skupiński J. (red.), Standardy praw człowieka a polskie prawo karne, Warszawa 1995
Jasudowicz T. (oprac.), Wolność religii. Wybór materiałów. Dokumenty i orzecznictwo, Toruń 2001
Jasudowicz T., O uznanie i poszanowanie pozycji i roli religii i Kościoła w jednoczącej się Europie w: Polska w Unii Europejskiej. Perspektywy,
warunki, szanse i zagrożenia, red. C. Mik, Toruń 1997
Johann W., Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie konstytucyjnym – status jednostki, w: Wolność sumienia
i wyznania w orzecznictwie konstytucyjnym, XI Konferencja Europejskich Sądów Konstytucyjnych, „Biuletyn Trybunału Konstytucyjnego, nr specjalny”, Warszawa 1999
Kaczmarczyk R., Ochrona swobody sumienia jako dobra osobistego osoby niewierzącej. Glosa do wyroku SN z dnia 20 września 2013 r., II CSK
1/13, „Państwo i Prawo” 2017, nr 3
Kaczmarek L., Istota i pochodzenie religii, Poznań 1958
Kamela P., Koncepcja minimalna treści prawa natury H.L.A. Harta i jej oddziaływanie w Polsce, w: M. Szyszkowska (red.), Powrót do prawa ponad-
ustawowego, Warszawa 1999
Kamiński I.C., Nakaz obecności krzyża we włoskiej szkole – glosa do wyroku ETPCz z 3.11.2009 r. w sprawie Lautsi v. Włochom, „Europejski Przegląd
Sądowy” 2010, nr 3
Kamiński I.C., Wolność myśli, sumienia i wyznania w orzecznictwie ETPCz za lata 2008–2009, „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 11
Kantorowicz E.H., Dwa ciała Króla. Studium ze średniowiecznej teorii politycznej, Warszawa 2007
Kapelańska-Pręgowska J., Koncepcja tzw. marginesu oceny w orzecznictwie ETPCz, „Państwo i Prawo” 2007, nr 12
Kardini F., Europa a islam. Historia nieporozumienia, Kraków 2006
Kasznica S., Polskie prawo administracyjne, Poznań 1947
Kertzer D.I., Rytuał, polityka, władza, Warszawa 2010
Kędzia Z., Konstytucyjna koncepcja praw, wolności, obowiązków człowieka i obywatela, w: Z. Kędzia (red.), Prawa, wolności, obowiązki człowieka i obywatela w nowej polskiej Konstytucji, Poznań 1990
Kędzia Z., Pojęcie „prawa i wolności obywatelskie” (Uwagi na tle o Rzeczniku Praw Obywatelskich), „Państwo i Prawo” 1999, nr 3
Kłoskowska A., Społeczna sytuacja komunikowania, „Studia Socjologiczne” 1974, nr 4
Kołakowski L., Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym XVII wieku, Warszawa 1997
Konfederacja warszawska 1573 roku wielka karta polskiej tolerancji, oprac. M. Korolko, J. Tazbir, Warszawa 1980
Korolko M., Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573-1658, Warszawa 1974
Kosman M., Protestanci i kontrreformacja. Z dziejów tolerancji w Rzeczypospolitej XVI – XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978
Kot S., Jan Amos Komeński, w: tenże, Historia wychowania. Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII, t. I, Warszawa 1996
Kotarbiński T., Zagadnienia etyki niezależnej, w: T. Kotarbiński, Sprawy sumienia, Warszawa 1956
Kowalski M., Kolejny strasburski kamień milowy? – komentarz do wyroku ETPCz Lautsi v. Włochom, „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 3
Krukowski J., Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki, w: L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Warszawa 1997
Krukowski J., Godność ludzka podstawą praw i wolności człowieka w umowach międzynarodowych, w: J. Krukowski, O. Theisen (red.), Kultura
i prawo. Podstawy jedności europejskiej, Lublin 1999
Krukowski J., Konstytucyjna ochrona wolności sumienia i religii, w: Sześć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polski. Doświadczenia i inspiracje, Warszawa 2003
Krukowski J., Konstytucyjny system relacji między państwem a kościołem katolickim oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi, w: E. Mojak (red.), Ustrój konstytucyjny Rzeczypospolitej polski, t. X, Lublin 2000
Krukowski J., Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000
Krukowski J., Ochrona wolności religijnej w umowach międzynarodowych, „Roczniki Nauk Prawnych” 1993, nr 3
Krukowski J., Podmiotowość rodziców w zakresie religijnego i moralnego wychowania dzieci w ramach edukacji szkolnej, „Roczniki Nauk Prawnych” 1994, nr 4
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2008
Kubiak R., Prawo medyczne, Warszawa 2014
Kula M., Nośniki pamięci historycznej, Warszawa 2002
Kula M., Wybór tradycji, Warszawa 2003
Kyriazopoulios K.N., Proselyazation in Grece: Criminal Offense vs. Religious Persuasion and Equality, „The Journal of Law and Religion” 2004–2005,
vol. 20, nr 1
Lanczkowski G., Wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1986
Landowski Z., Islam. Nurty, odłamy, sekty, Warszawa 2008
Leach E., Political Systems of Highland Burma, Boston 1954
Leder W., Sumienie sędziego: czy sędziom powinna przysługiwać możliwość powołania się na klauzulę sumienia?, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa
Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nauki Społeczne” 2018, nr 2(21)
Leeuw G. van der, Fenomenologia religii, Warszawa 1978
Lepszy K., Walka sejmowa o konfederację warszawską w r. 1587, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1959, t. IV
Leszczyński P.A., Wolność sumienia, w: A. Mezglewski (red.), Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2014
Lewis G., Day of Shining Red. An Essay on Understanding Ritual, Cambridge 1980
Libiszowska-Żółtkowska M., Kościoły i związki wyznaniowe w Polsce, Warszawa 2001
Locke J., De l’éducation des enfantes, Kessinger Publishing 2010
Lubowicka G., Sumienie jako poświadczenie. Idea podmiotowości w filozofii Paula Ricoeura, Wrocław 2000
Luckmann T., Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym społeczeństwie, Kraków 2006
Lukes S., Political ritual and social integration, „Sociology” 1975, nr 9
Lurker M., Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, Warszawa 2011
Łętowska E., Liberal koncept of human rights In central and estern Europe, Warszawa 1998
Łętowska E., Tylnymi drzwiami ku uniwersalnej klauzuli sumienia? (Uwagi na marginesie „sprawy drukarza” przed TK), „Państwo i Prawo” 2022, z. 2
Łopatka A., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii, Warszawa 1995
Łopatka A., Prawo natury a świadomość prawna, w: Powrót do prawa ponadustawowego, red. M. Szyszkowska, Warszawa 1999
Łopatka A., Wolność sumienia i wyznania, w: R. Wieruszewski (red.), Prawa człowieka. Model prawny, Wrocław 1991
Łukaszewicz J., Dzieje Kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Poznań 1953
Łukaszewicz J., O Kościołach Braci Czeskich w dawnej Wielkopolsce, Poznań 1835
Łyko Z., Wolność sumienia i wyznania w relacji człowiek, kościoły, państwo w: Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniew-
ski, Warszawa 1997
Machelski Z., Włochy, w: A. Jamroz (red.), Systemy polityczne rozwiniętych krajów kapitalistycznych, Warszawa 1989
Machura W. (red.), Media odzwierciedleniem rzeczywistości?, Poznań–Opole 2010
Malinowski B., Mit, nauka i religia, w: tegoż, Dzieła, t. VII, Mit, magia, religia, Warszawa 1990
Małajny R.M., III Rzeczpospolita państwem quasi – wyznaniowym (10 lat obowiązywania konfesyjnych postanowień Konstytucji z 1997 r.), w:  
E. Gdulewicz, H. Zięba-Załucka (red.), 10 Lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Rzeszów 2007
Mały słownik kultury świata arabskiego, Warszawa 1971
Mancini S., The Crucifix Rage: Supranational Constitutionalism Bumps
Against the Counter – Majoritarian Difficulty , „European Constitutional Law Review” 2010, nr 6
Mancini S., The Power of Symbols as Symbols as Power: Secularism and Religion as Guarantors of Cultural Convergence, „Cardozo Law Review”
2009, nr 30(6)
Maritain J., Osoba i społeczeństwo, w: S. Kowalczyk, J. Maritaina, Wprowadzenie do filozofii, Lublin 1992
Mazurek F., Prawo człowieka do wolności religijnej, „Kościół i Prawo” 1998, t. 5
Mazurek J., Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001
Mazurek J., Pojęcie godności człowieka. Historia i miejsce w projektach
Konstytucji III Rzeczypospolitej, „Rocznik Nauk Prawnych KUL” 1996, t. VI
Mazurek J., Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawła II), Lublin 1991
McGoldrick D., Human Rights and Religion: The Islamic Headscarf debate in Europe, Oxford 2006
Mead M., Ritual and social crisis, w: J.D. Shaughnessy (red.), The Roots of Ritual, Michigan 1973
Meyer M.J., Idea godności u Kanta a współczesna myśl polityczna, w: K. Complak (red.), Godność człowieka jako kategoria prawa, Wrocław 2001
Mezglewski A., Misztal H., Stanisz P., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2006
Mik C., Charakter, struktura i zakres zobowiązań Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Państwo i Prawo” 1992, z. 4
Misztal H., Idea wolności religijnej, w: H. Misztal, P. Stanisz (red.), Prawo wyznaniowe, Lublin 2003
Misztal H., Kościelne pojęcie wolności religijnej a ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 r., „Kościół i Prawo” 1993, t. 11
Motyka K., Prawa człowieka. Wprowadzenie. Wybór źródeł, Lublin 2004
Munn D. N., Symbolism in ritual contex. Aspects of symbolic action, w: J.J. MacAloon (red.), Handbook of Social and Cultural Anthropology,
Chicago 1973
Myerhoff B., A death in due time. Construction of self and culture in ritual drama, w: J.J. MacAloon (red.), Rite, Drama, Festival, Spectacle, Phila-
delphia 1984
Nadel S. F., Nupe Religion, London 1954
Nawrot O., Glosa do wyroku TK z dnia 7 października 2015 r., K 12/14, „Przegląd Sejmowy” 2016, nr 4
Nikołajew J., Wolność sumienia i religii skazanych i tymczasowo aresztowanych, Lublin 2012
Nowakowska L., Imigracja muzułmańska a fundamentalizm polityczny w Europie, w: M. Szulakiewicz, Z. Karpus, Fundamentalizm i kultury, Toruń 2005
Nowicki M.A. (oprac.), Europejski Trybunał Praw Człowieka. Orzecznictwo, t. 2, Prawo do życia i inne prawa, Zakamycze 2002
Nowicki M.A. (oprac.), Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2008, Warszawa 2009
Nowicki M.A. (oprac.), Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2009, Warszawa 2010
Nowicki M. A. (oprac.), Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2011, Warszawa 2012
Nowicki M.A. (wprow. i tłum.), Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej, Kraków 2001
Nowicki M.A. (oprac.), Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 1999–2004, Kraków 2005
Nowicki M.A., Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa, wyd. II, Warszawa 1999
Orłowski W., Skrzydło W., Ustrój Republiki Włoskiej, w: W. Skrzydło (red.), Ustroje państw współczesnych, t. I, Lublin 2007
Ortner S.B., Gods „bodies, gods” food. A symbolic analysis of Sherpa ritual, w: R. Willis (red.), The Interpretation of Symbolism, New York 1975
Orzeszyna K., Podstawy religii między państwem a kościołami w konstytucjach państw członkowskich i traktatach Unii Europejskiej, Lublin 2007
Osuchowski J., Religia i Konstytucja, w: T. Mołdawa (red.), Państwo. Demokracja. Samorząd. Księga pamiątkowa na 65-lecie Profesora Eugeniusza
Zielińskiego, Warszawa 1999
Osuchowski J., Stosunki wyznaniowe w Polsce na tle transformacji ustrojowej, Warszawa 1996
Ozouf M., Święto rewolucyjne 1789–1799, Warszawa 2008
Ożóg M., Noszenie chusty islamskiej w miejscu pracy a prawa i wolności innych podmiotów prawa. Rozważania na kanwie wyroków Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 14 marca 2017 r. w sprawach C-157/15 Samira Achbita i Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding przeciwko G4S Secure Solutions NV oraz C 188/15 Asma Bougnaoui and Association de défense des droits de l’homme (ADDH) v Micropole SA, „Studia Prawa Wyznaniowego” 2017, t. 20
Papastathis Ch., New Religious Movements (NRM) and law in Grece, w: New Religious Movements and the Law In the European Union, Proceedinges
of the Meeting, Lisbon, Universidade Moderna, 8–9, November 1997, Milano 1999
Partsch  K.J.,  Die  Rechte  und  Freiheiten  der  Europäischen  Menschenrechtskonvention, w: K. A. Bettermann, F. L. Neumann, H. C. Nipperdey
(red.), Die Grundrechte, t. I/1, Berlin 1966
Parzymies A. (red.), Muzułmanie w Europie, Warszawa 2005
Pastoureau M., Średniowieczna gra symboli, Warszawa 2006
Pawluczuk W., Religia. Socjologiczna teoria religii, w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000
Pernal M., Gwarancje wolności religijnej w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka (w świetle orzecznictwa Komisji i Trybunału Praw
Człowieka), „Państwo i Prawo” 1992, z. 11
Piechowiak M., Pojęcie praw człowieka, w: L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Warszawa 1997
Piechowiak M., Wolność religijna – aspekty filozoficznoprawne , „Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju 1994–1995” 1996, z. 3
Piechowiak M., Wolność religijna i dyskryminacja religijna – uwagi w kontekście rezolucji Parlamentu Europejskiego z 20 stycznia 2011 r., w: S. Stadniczeńko, S. Rabiej (red.), Urzeczywistnianie wolności przekonań religijnych i praw z niej wynikających, Opole 2012
Pietrzak M., Konstytucyjne podstawy prawa wyznaniowego, w: M. Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systemu prawa, Warszawa 2001
Pietrzak M., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2007
Pietrzak M., Polskie prawo wyznaniowe wobec standardów Unii Europejskiej, w: Cz. Janik (red.), Polska w Unii Europejskiej a stosunki wyznaniowe, Toruń 2005
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1993
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005
Pietrzak M., Stosunki państwo-kościół w nowej Konstytucji, „Państwo i Prawo” 1997, nr 11–12
Pietrzak M., Wolność sumienia i wyznania w RP (regulacje prawne i praktyka), w: tegoż, Demokratyczne świeckie państwo prawa, Warszawa 1999
Piwko S., Frycza Modrzewskiego program reformy państwa i kościoła, Warszawa 1979
Puppinck G., Klauzula sumienia a prawa człowieka, Warszawa 2022
Pyclik K., Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne) , w: Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002
Rapelli P., Symbole władzy, Warszawa 2008
Rappaport R.A., Ecology, Meaning and Religion, Richmond, California 1979
Redelbach A., Europejska Konwencja Praw Człowieka w polskim wymiarze sprawiedliwości, Poznań 1997
Resich Z., Międzynarodowa ochrona praw człowieka, Warszawa 1981
Rogowski C., Hermeneutyczno-dydaktyczny wymiar symbolu, Lublin 1999
Rorive I., Religious Symbols in The Public Space: in Search of a European Answer, „Cardozo Law Review” 2009, nr 30(6)
Rotfeld A.D. (red.), Prawa człowieka. Międzynarodowe zobowiązania Polski (wybór dokumentów), Warszawa 1989
Rousseau J.J., Emil, Wrocław 1955
Roux J-P., Król. Mity i symbole, Warszawa 1998
Rozner M., Prawo do wolności religijnej w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2002, t. 5
Ruthven M., Islam, Warszawa 1998
Rykała A., Mniejszości religijne w Polsce. Geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Lublin 2011
Safjan D., Glosa do orzeczenia TK z dnia 15 stycznia 1991 r., U 8/90, „Przegląd Sądowy” 1991, nr 4
Salmonowicz S., Geneza i treść uchwał konfederacji warszawskiej 1573, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” t. XIX , 1974
Salmonowicz S., O sytuacji prawnej protestantów w Polsce (XVI–XVIII w.) „Czasopismo Prawno-Historyczne” t. XXVI, z. 1
Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2003
Schmiitt J-C., Gest w średniowiecznej Europie, Warszawa 2006
Schockenhoff E., Jaką pewność daje nam sumienie?, Opole 2006
Schweirskott-Matheson E., Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych, Regensburg 2012 314 Bibliografia
Schwierskott E., Gwarancje wolności sumienia w systemach prawnych Polski i Niemiec, „Przegląd Sejmowy” 2003, nr 6
Schwierskott-Matheson E., Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych, Regensburg 2012
Silverman S., Rites and inequality. Stratification and symbol in central Italy, w: G.D. Berreman (red.), Social Inequality: Comparative and Development Approaches, New York 1981
Skwarzyński M., Sprzeciw sumienia w adwokaturze, w: A. Mezglewski, A. Tunia, (red.), Standardy bezstronności światopoglądowej władz pu-
blicznych, Lublin 2013
Sobański R., Prawo europejskie a Kościoły, „Państwo i Prawo” 1996, z. 4–5
Sobczak J., Klauzula sumienia, w: J. Sobczak, Prawo a medycyna, Poznań 2018
Sobczak J., W kwestii klauzuli sumienia, w: J. Sobczak, Prawo a medycyna, Poznań 2018
Sobczak J., Gołda-Sobczak M., Wolność sumienia i wyznania jako prawo
człowieka, „Annles Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio K” vol. XIX, z. 1, Lublin 2012
Sobczak J., Kakareko K., Czy klauzula sumienia bądź sprzeciw sumienia – są prawem człowieka?, w: J. Jaskiernia, K. Spryszak (red.), Efektywność
krajowych  i  międzynarodowych  systemów  ochrony  praw  człowieka pierwszej generacji, Toruń 2024
Sobczak J., Sobczak W., w: A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2020
Sobczak J., Sobczak W., Wolność sumienia i wyznania – prawo człowieka czy iluzja? w: J. Jaskiernia (red.), Efektywność europejskiego systemu
ochrony praw człowieka. Obszary analizy skuteczności europejskiego systemu ochrony praw człowieka, Toruń 2012
Sobczak W., Finansowanie szkół wyznaniowych ze środków publicznych w Polsce, w: R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, L. Kondratiewa-Bryzik
(red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2012
Sobczak W., Wolność myśli, sumienia i religii – poszukiwanie standardu europejskiego, Toruń 2013
Sobczyk P., Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, „Prawo Kanoniczne” 2001, nr 3–4
Sobociński W., Z badań nad tolerancją i wolnością sumienia w Polsce, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1959, t. IV
Sokołowski T., Wolność myśli, sumienia i wyznania dziecka, w: Konwencja o prawach dziecka. Analiza i wykładnia, (red.) T. Smyczyński, Poznań 1999
Strickland S.L.M., Conscientious Objection in Medical Students: a Questionnaire Survey, „Journal of Medical Ethics” 2012, nr 38
Strus Z., Glosa do wyroku SN z dnia 20 września 2013 r., II CSK 1/13, „Forum Prawnicze” 2013, nr 5
Suchocka H., Nauczanie religii w ustawodawstwie europejskim, w: J. Krukowski (red.), Nauczanie religii w szkole w państwie demokratycznym,
Lublin 1991
Suchodolski B., Komański, Warszawa 1979
Sudre F., La Convention Européenne des droits de l’homme, Paris 1990
Szczucki K., Klauzula sumienia – uwagi de lege lata i de lege ferenda, „Studia Iuridica” 2009, nr 50
Szewczyk H., Przekonania religijne pracownika jako istotny i determinujący wymóg zawodowy. Glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia  
14 marca 2017 r. C-188/15, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018
Szostak M., Sekty destrukcyjne, Warszawa 2001
Szostek A., Kategoria sumienia w etyce, w: Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, Lublin 2014
Szudejko P., Zakres klauzuli sumienia, Glosa do wyroku TK z dnia 7 października 2015r. K 12/14 „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2016, nr 3
Szymanek J., Klauzule wyznaniowe w Konstytucji RP, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2005, t. 8
Szymanek J., Konstytucyjna regulacja stosunków państwo – kościół (ujęcie komparatystyczne), „Państwo i Prawo” 2000, nr 4
Szymanek J., Prawna regulacja wolności religijnej, „Studia Prawnicze” 2006, z. 2(168)316 Bibliografia
Szymanek J., Stosunki wyznaniowe we współczesnej Polsce (elementy prawa i praktyki), w: C. Janik (red.), Polska w Unii Europejskiej a stosunki
wyznaniowe, Toruń 2005
Szymanek J., Wolność sumienia i wyznania w Konstytucji RP, „Przegląd Sejmowy” 2006, nr 2
Talbi M., Plaidoyer pour un Islam moderne, Brouwer 1998
Tazbir J., Dzieje polskiej tolerancji, Warszawa 1973
Tazbir J., Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII wieku, Warszawa 1967
Tazbir J., Powojenne badania nad tolerancją w Polsce, „Przegląd Historyczny” 1969, t. 60, z. 3
Thurmon W. A., The Symbols of Government, New Haven 1935
Tibi B., Euro-islam jako europejski most między cywilizacjami. Europeizacja islamu, w: K. Górak-Sosnowska, K. Pędziwiatr, P. Kubicki, Islam i oby-
watelskość w Europie, Warszawa 2006
Travaux préparatoires” of the European Convention on Human Rights (Conseil de l’Europe, Recueil des « Travaux préparatoires » de la Europeénne
des Droits de l’Homme), t. VII i t. VIII, Dordrecht–Boston–Lancaster 1985
Tworuschka M.U., Islam, Warszawa 2007
Urban K., Mniejszości religijne w Polsce 1945–1991, Kraków 1994
Uwagi ogólne Komitetu Praw Człowieka ONZ, nr 22(48) dotyczące art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1996 r., przyjęte 20 lipca 1993 r., w: T. Jasudowicz (opr.), Wolność religii. Wybór materiałów, dokumentów, orzecznictwo, Toruń 2001
Valadier P., Pochwała sumienia, Warszawa 1997
Voisé W., Andrzej Frycz Modrzewski 1503–1572, Warszawa 1975
Vorelle M. (red.), W kręgu codzienności – człowiek oświecenia, Warszawa 2001
Waardenburg J., Religie i religia. Systematyczne wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1991
Wach J., Socjologia religii, Warszawa 1961
Warchałowski K., Prawo do wolności myśli sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004
Warchałowski K., Wolność uzewnętrzniania religii i przekonań religijnych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2002, nr 1–2
Warchałowski K., Zakaz dyskryminacji z powodu przekonań religijnych w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w: M. Sitarz, P. Stanisz, H. Stawniak, Reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari et quae sunt Dei Deo, Lublin 2014
Warchałowski K., Zakaz dyskryminacji z powodu przekonań religijnych w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, „Zeszyty Naukowe” 2005, nr 1
Weiler J.H.H., Państwo i Naród, kościół, meczet, synagoga. Nieunikniona debata, „Forum Prawnicze” styczeń 2011
Widengren G., Fenomenologia religii, Kraków 2008
Wieruszewski R. (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych, Warszawa 2012
Wildhaber L., Right to Education and Parental Rights, w: R.St.J. Macdonald (red.), The European System for the Protection of Human Rights, Kluwer 1993
Winczorek P., Wolność wyznaniowa, „Państwo i Prawo” 2015, z. 4
Winiarczyk-Kossakowska M., Wolność sumienia i religii, „Studia Prawnicze” 2001, nr 1
Wisner H., Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku, Warszawa 1982
Wiśniewski A., Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie ETPCZ, Gdańsk 2008
Wiśniewski A., W sprawie koncepcji marginesu oceny w orzecznictwie strasburskim. Artykuł polemiczny, „Państwo i Prawo” 2008, nr 12
Wiśniewski L., Liberum veto w sprawie wieszania krzyży w szkole?, „Etyka w mediach”, vol. 6,
Wiśniewski L., Prawo a wolność człowieka – pojęcie i konstrukcja praw-na, w: L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Warszawa 1997
Wiśniewski L., Wolność sumienia i wyznania w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i w prawie polskim, „Państwo i Prawo” 1992, nr 4
Witkowski Z. (red.), Prawo konstytucyjne, Toruń 2002
Witkowski Z., System konstytucyjny Włoch, Warszawa 2000
Włoch R., Polityka integracji muzułmanów we Francji i Wielkiej Brytanii, Warszawa 2001
Wojtyczek K., Granice ingerencji ustawodawczej w sferę praw człowieka w Konstytucji RP, Kraków 1999
Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. II,  Poznań 2003
Wróblewski W., Roszczenia jednostki wobec administracji państwa, ze szczególnym uwzględnieniem prawa wodnego i kwestii prawomocności administracyjnej, Kraków 1906
Zajadło J., Sumienie sędziego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2017, t. 79, nr 4
Zdanowski J., Bracia Muzułmanie i inni, Szczecin 1986
Zielińska E. (red.), Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, Warszawa 2008
Zielińska E., Glosa do orzeczenia TK z dnia 15 stycznia 1991 r., U 8/90, „Państwo i Prawo” 1991, nr 7
Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady reguły, wskazówki, Warszawa 2002
Zieliński T. J., Państwo wobec religii w szkole publicznej według orzecznictwa Sądu Najwyższego USA, Toruń 2008
Zieliński T.J., Komentarz do art. 9, w: A. Czochara, T.J. Zieliński (red.), Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce,
Warszawa 2012
Ziembiński Z., Logika praktyczna, Warszawa 1995
Zoll A., Charakter prawny klauzuli sumienia, „Medycyna Praktyczna” 2014, nr 1
Zubik M. (red.), Wybór dokumentów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka. Księga Jubileuszowa Rzecznika Praw Obywatelskich, t. II, Warszawa 2008
Żurawski Z., Jan Amos Komeński (1592–1670) jako nauczyciel i wychowawca młodego pokolenia, Wrocław 2006