Doświadczając starości. Zdrowie psychiczne osób starszych

Spis treści:

Wprowadzenie

CZĘŚĆ TEORETYCZNA

Rozdział 1. Obiektywne i subiektywne aspekty starości

1.1. Starzenie się ludności
1.2. Określenie wieku starszego
1.3. Charakterystyka starości i osób starszych
1.3.1. Biologiczne aspekty starzenia się
1.3.2. Psychologiczne aspekty starzenia się
1.3.3. Społeczne aspekty starzenia się
1.3.4. Egzystencjalny aspekt starzenia się
1.4. Pomyślne starzenie się

Rozdział 2. Problemy zdrowia psychicznego osób starszych

2.1. Określenia i dane epidemiologiczne dotyczące problemów zdrowia psychicznego wśród osób starszych
2.2. Czynniki ryzyka problemów zdrowia psychicznego osób starszych
2.2.1. Czynniki biologiczne
2.2.2. Czynniki psychospołeczne
2.3. Czynniki chroniące zdrowie psychiczne osób starszych
2.4. Najczęstsze problemy związane ze zdrowiem psychicznym i funkcjonowaniem poznawczym osób starszych
2.4.1. Zaburzenia afektywne
2.4.2. Zaburzenia lękowe
2.4.3. Choroby otępienne
2.4.4. Problemy ze snem
2.4.5. Objawy psychotyczne
2.4.6. Uzależnienia u osób starszych
2.4.7. Dysfunkcje seksualne
2.5. Metody pomocy osobom starszym

CZĘŚĆ EMPIRYCZNA

Rozdział 1. Metodologia badań własnych

1.1. Problem badawczy
1.2. Narzędzia badawcze
1.3. Osoby badane

Rozdział 2. Wyniki badań

2.1. Zachowania adaptacyjne i problemowe w grupie osób starszych
2.1.1. Poziom zachowań adaptacyjnych oraz nasilenie zachowań problemowych
2.1.2. Porównanie danych samoobserwacyjnych i obserwacyjnych
2.1.3. Profil problemów zdrowia psychicznego w  grupie osób starszych
2.1.4. Nasilenie poszczególnych zachowań problemowych
2.1.5. Zachowania adaptacyjne a nasilenie problemów zdrowia psychicznego
2.2. Czynniki wpływające na zachowania adaptacyjne i problemowe osób starszych
2.2.1. Wiek a nasilenie zachowań problemowych
2.2.2. Płeć a poziom zachowań adaptacyjnych i nasilenie zachowań problemowych
2.2.3. Miejsce zamieszkania a poziom zachowań adaptacyjnych i nasilenie zachowań problemowych
2.2.4. Stan cywilny a poziom zachowań adaptacyjnych i nasilenie zachowań problemowych
2.2.5. Sytuacja ekonomiczna a nasilenie zachowań problemowych
2.2.6. Stan zdrowia a nasilenie zachowań problemowych
2.2.7. Wykształcenie a nasilenie zachowań problemowych
2.2.8. Zainteresowania a nasilenie zachowań problemowych
2.3. Ku typologii osób starszych
2.3.1. Spojrzenie na swoją starość a nasilenie doświadczanych problemów
2.3.2. Typologia funkcjonowania osób starszych
2.4. Doświadczając starości – analiza jakościowa wypowiedzi osób starszych

Dyskusja wyników i podsumowanie
Bibliografia 

Achenbach T.M., Rescorla L.A. (2003). Manual for the ASEBA Adult Forms & Profiles.
Burlington, VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth, & Fa-
milies.
Achenbach T.M., Krukowski R.A., Dumenci L., Ivanova M.Y. (2005). Assessment of adult
psychopathology:  meta-analyses  and  implications  of  cross-informant  correlations.
Psychological Bulletin, 131(3), s. 361–382.
Achenbach T.M. (2009). The Achenbach System of Empirically Based Assessment (ASEBA):
development, finding, theory, and applications. Burlington, VT: University of Vermont,
Research Center for Children, Youth and Families.
Achenbach T.M., Newhouse P.A., Rescorla L.A. (2004). Manual for the ASEBA Older Adult
Forms&Profiles. Burlington, VT, University of Vermont Research Center for Chil-
dren, Youth, and Families.
Aftab A., Sajatovic M. (2019). Anxiety comorbidity in older adults with bipolar disor-
ders: overlooked and underappreciated. Bipolar Disorders, 21, 174–175.
Ageing and health (2020). Pobrane: https: www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/
ageing-and-health.
Albert S.M. (2004). Public Health and Aging. An Introduction to Maximizing Function and
Well-Being. New York: Springer Publishing Company.
Albiński R., Kleszczewska-Albińska A., Bedyńska S. (2011). Geriatryczna Skala Depresji
(GDS). Trafność i rzetelność różnych wersji tego narzędzia – przegląd badań. Psychia-
tria Polska, 4, 555–562.
Almeida O.P., Norman P., Hankey G., Jamrozik K., Flicker R. (2006). Successful men-
tal health aging: results from a longitudinal study of older Australian men. American
 Journal of Geriatric Psychiatry, 14(1): 27–35.
Anderson  D.A.,  Rabins  P.V.  (2009).  Schizophrenia,  [w:]  J.B.  Halter,  J.G.  Ouslander,  
M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.). Hazzard’s Geriatric Medicine
and Gerontology (s. 859–863). The McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Andreas S., Dehoust M., Volkert J., Schulz H., Sehner S., Suling A., Wegscheider K., Ausin
B., Canuto A., Crawford M.J., Da Ronch Ch., Grassi L., Hershkovitz Y., Muñoz M.,
Quirk A., Rotenstein O., Santos-Olmo A.B., Shalev A., Weber K., Wittchen H-U.,
Härtner M. (2019). Affective disorders in the elderly in different European countries:
results from the MentDis_ICF65+ study. PLoS ONE 14(11): e0224871. 215 Bibliografia
Atkins J., Naismith S.L., Luscombe G.M., Hicki I.B. (2013). Elderly care recipients’ per-
ceptions of treatment helpfulness for depression and the relationship with help-se-
king. Clinical Interventions in Aging, 10, 287–295.
Ayalon L., Gewirtz-Meydan A., Levkovitz I., Karkabi K. (2019). Older men and women
reflect on changes in sexual functioning in later life. Sexual and Relationship Therapy,
DOI: 10.1080/14681994.2019.1633576
Bano Z., Ejaz M., Ahmad I. (2021). Assessment of prevalence of anxiety in adult popula-
tion and development of ankiety scale: a study of 819 patients with anxiety disorder.
Pakistan Journal of Medical Science, 37(2), 1–5.
de Barbaro B. (1992). Brzemię rodziny w schizofrenii. Próba ujęcia systemowego. Kraków: Sek-
cja Psychoterapii PTP.
Barbeau  A.-K.,  Mantie  R.  (2019).  Music  performance  anxiety  and  perceived  benefits  
of musical participation among older adults in community bands. Journal of Research
in Music Education, 66(4), 408–427.
Barczak A., Wańska W., Sitek E.J., Narożańska E., Brockhuis   B., Sławek J. (2015). Otępie-
nie z ciałami Lewy’ego — jak rozpoznawać?, jak leczyć? Polski Przegląd Neurologiczny,
tom 11, 3, 107–116.
Benshoff J.J., Harrawood L.K. (2003). Substance abuse and the elderly: unique issues and
concerns. Journal of Rehabilitation, 69, 2, 43–48.
Bernabei V., Morini V., Moretti F., Marchiori A., Ferrari B., Dalmonte E., De Ronchi
D., Atti A.R. (2011). Vision and hearing impairments are associated with depressive-
-anxiety syndrome in Italian elderly. Aging &Mental Health, 15(4), 467–474.
Birch A., Malim T. (1999). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości.
Warszawa, PWN.
Blackburn P., Wilkins-Ho M., Wiese B.S. (2017). Depression in older adults: diagnosis
and management. BC Medical Journal, 59(3), 171–177.
Blazer D. (1980). Life events, mental health functioning and the use of health care servi-
ces by the elderly. American Journal of Public Health, 70(11), 1174–1179.
Blazer D., Burchett B., Service C., George L.K. (1991). The association of age and depres-
sion among the elderly: an epidemiologic exploration. Journal of Gerontology, 46(6),
M210–M215.
Blazer D., Hughes D.C., George L.K. (1987). The epidemiology of depression in an elder-
ly community population. Gerontologist, 27, 281–287.
Blazer D., Landerman L., Hays J., Simonsick E., Saunder W. (1998). Symptoms odf de-
pression  among  community-dwelling  elderly  African-American  and  White  older
adults. Psychological Medicine, 28, 1311–1320.
Blazer D.G. (2003). Depression in late life: review and commentary. Journal of Gerontology,
58, 249–265.
Bowling A., Gabriel Z., Dykes J. (2003). Let’s ask them: a national survey of definitions  
of quality of life and its enhacement among people aged 65 and over. International
Journal of Aging and Human Development, 56(4), 269–306. 216 Bibliografia
Brock L.J., Jennings G. (2007), [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus (red.). Handbook of Ge-
rontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice, and Policy (s. 244–268). Hobo-
ken: John Wiley & Sons, Inc.
Bronowski P., Sawicka M., Kluczyńska S. (2011). Rozpowszechnienie spożycia alkoho-
lu wśród pacjentów szpitali ogólnych po 60. roku życia. Gerontologia Polska, tom 19,  
nr 1, 47–52.
Brownell P., Rosich G.R. (2007). Elder Abuse, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus (red.).
Handbook  of  Gerontology.  Evidence-Based  Approaches  to  Theory,  Practice,  and  Policy  
(s. 498–518). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Bradshaw J., Klein W.C. (2007). Health Promotion, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus
(red.). Handbook of Gerontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice, and Policy
(s. 171–200). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Bryant C., Jackson H., Ames D. (2009). Depression and anxiety in medically unwell older
adults: prevalence and short-term course. International Psychogeriatrics, 21, 754–763.
Brzezińska M. (2011). Proaktywna starość. Strategie radzenia sobie ze stresem w okresie późnej
dorosłości. Warszawa: Wydawnictwo Difin S.A.
Bilikiewicz A., Parnowski T. (2002). Zaburzenia psychiczne, problemy psychologiczne
I społeczne związane ze starzeniem się (psychogeriatria), [w:] A. Bilikiewicz, S. Pu-
żyński, J. Rybakowski, J. Wiórka (red.). Psychiatria, tom II (s. 697–734). Wrocław, Wy-
dawnictwo Medyczne Urban&Partner.
Błachnio A. (2002). Pytanie o jakość życia w kontekście rozważań nad naturą starości, [w:]  
K. Obuchowski (red.). Starość i osobowość (s. 13–52). Bydgoszcz, Wydawnictwo Akade-
mii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
Braun-Gałkowska M. (2006). Nowe role społeczne ludzi starych, [w:] S. Steuden, M. Marczuk
(red.). Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 183–195). Lublin, Wydawnictwo KUL.
Bowling A. (2007). Gender-specific and gender-sensitive associations with psychological
Heath and morbidity in older age. Baseline findings from a  British populations su-
rvey of ageing. Aging and Mental Health, 11, 301–309.
Brigide B.D., Achenbach T.M., Dumenci L., Newhouse P.A. (2010). Broad spectrum as-
sessment of psychopathology and adaptive functioning with the Older Adult Beha-
vior Checklist: a validation and diagnostic discrimination study. International Journal
of Geriatry Psychiatry, 25, 1177–1185.
Bonk, E. (2019). Wspomaganie umysłu seniora – metodyka treningów twórczości, [w:] M. Kie-
lar-Turska (red.). Siła umysłu w starości (s. 275–288). Kraków: Wydawnictwo Naukowe
Akademii Ignatianum w Krakowie.
Bradshaw  J.,  Klein  W.C.  (2007).  Health  Promotion,  [w:]  J.A.  Blackburn,  C.N.  Dulmus
(red.). Handbook of Gerontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice,  and Policy  
(s. 171–200). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Brownell P., Rosich G.R. (2007). Elder Abuse, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus (red.).
Handbook of Gerontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice, and Policy (s. 498–518).
Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. 217 Bibliografia
Burlacu A., Mavrichi I., Crisan-Dabija R., Jugrin D., Buju S., Artele B., Covic A. (2021).
„Celebrating old age”: an obsolete expression during the COVID-19 pandemic? Me-
dical, social, psychological, and religious consequences of home isolation and loneli-
ness among the elderly. Archives of Medical Sciences, 17(2), 285–295.
Byczewska-Konieczny K. (2019). Oblicza starości – o zróżnicowaniu populacji osób starszych
pod  względem  funkcjonowania  poznawczego,  [w:]  M.  Kielar-Turska  (red.).  Siła  umy-
słu  w  starości (s. 163–178). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum
w Krakowie.
Carson B., Mineka S. (2003). Psychologia zaburzeń. Gdańsk, GWP.
Carlsson C.M., Gleason C.E., Puglielli L., Asthana S. (2009). Dementia Including Alzhe-
imer’s Disease,[w:] J.B. Halter, J.G. Ouslander, M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High,
S.  Asthana  (red.).  Hazzard’s  Geriatric  Medicine  and  Gerontology  (s.  797–812).  The
McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Carvalho, A., Rea, I.M..Parimon T., Cusack, B.J. . (2014). Physical activity and cognitive
function in individuals over 60 years of age: a systematic review. Clinical Interventions
in Aging, 12(9), 661–682.
Champagne A., Landreville P., Gosselin P., Carmichael P.-H. (2018). Psychometric pro-
perties of French Canadian version of the Geriatric Anxiety Inventory. Aging & Men-
tal Health, 22(1), 40–45.
Chan A. (1996). Clinical validation of the Geriatric Depression Scale (GDS): Chinese
version. Journal of Aging and Mental Health, 8, 238–53.
Chiu H.F., Yip P.S., Chi I., Chan S., Tsoh J., Kwan C.W., Li SF., Conwell Y., Caine E.
(2004). Elderly suicide in Hong-Kong – case-controlled psychological autopsy study.
Acta Psychiatrical Scandinavia, 109, 299–305.
Chipps J., Jarvis M.A., Ramlall S. (2017). The effectiveness of eInterventions on reducing-
social isolation in older persons: A systematic review of systematic reviews. Journal  
of Telemedicine and Telecare, 0(0) 1–11 DOI: 10.1177/1357633X17733773
Christensen K., Frederiksen H., Vauple J.W., McGue, M. (2003). Age trajectories of ge-
netic variance in physical functioning: a longitudinal study of Danish twins aged  
70 years and older. Behavioral Genetics, 33, s. 125–136.
Comijs H.C., . van Exel, E., van der Mast, R., Paauw, A., Stek, M.L. (2013). Childhood
abuse in late-life depression. Journal of Affective Disorders, 147(1-3), 241–246.
Conwell Y., Van Orden K., Caine E.D. (2011). Suicide in Older Adults. Psychiatric Clinics
of North America, 34(2), 451–468.
Cresswell-Smith J., Amaddeo F., Donisi V., Forsman A.K., Kalseth J., Martin-Maria N., Mi-
ret M., Walhbeck K. (2019). Determinants of multidimensional mental wellbeing in the
oldest old: a rapid review. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 54, 135–144.
Cohen-Zion M., Ancoli-Israel S. (2009). Sleep Disorders, [w:] J.B. Halter, J.G. Ouslander,
M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.). Hazzard’s Geriatric Medicine
and Gerontology (s. 671–681). The McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Conwell Y., Van Orden K., Caine E.D. (2011). Suicide in Older Adults. Psychiatric Clinics
of North America, 34(2): 451–468.218 Bibliografia
Cresswell-Smith J., Amaddeo F., Donisi V., Forsman A.K., Kalseth J., Martin-Maria N.,
Miret M., Walhbeck K. (2019). Determinants of multidimensional mental wellbeing in
the oldest old: a rapid review. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 54:135–144.
Crowther  M.R.,  Parker  M.W.,  Achenbaum  W.A.,  Larimore  W.L.,  Koenig  H.G.  (2002).
Rowe and Kahn’s model of successful aging revisited: Positive spirituality – the for-
gotten factor. The Gerontologist, 42, 5: 613–620.
Cybulski M., Cybulski Ł., Krajewska-Kulak E., Orzechowska M., Cwalina U., Kowalew-
ska B. (2020). Annals of General Psychiatry, 19:35, https://doi.org/10.1186/s12991-020-
00285-4.
Czabała J.C. (2016). Poradnictwo psychologiczne a psychoterapia. Roczniki Psychologicz-
ne, 19(3), 519–533.
Derejczyk J., Bień B., Kokoszka-Paszkot J., Szczygieł, J. (2008). Gerontologia i geriatria
w Polsce na tle Europy — czy należy inwestować w ich rozwój w naszym kraju? Ge-
rontologia Polska, 16(3), 149–159.
Derry H.M., Fagundes C.P., Andridge R., Glaser R., Malarkey W.B., Kiecolt-Glaser J.K.
(2013). Lower subjective social status exaggerates interleukin-6 responses to a labora-
tory stressor. Psychoneuroendocrinology, 38(11), 2676–2685.
Dickens A.P., Richards S.H., Greaves C.J., Campbell J.L. (2011). Interventions targeting
social isolation in older people: a systematic review. BMC Public Health. Pozyskano z:
http://www.biomedcentral.com/1471-2458/11/647.
Diefenbach  G.J.,  Stanley  M.A.,  Beck  J.G.  (2001).  Worry  content  reported  by  older
adults with and without generalized anxiety disorder. Aging and Mental Health, 5(3),  
269–274.
De Los Reyes A. (2013). Multi-informant approaches to mental health assessment. Psycho-
logical  Science  Agenda.  Pobrane  z:  http://www.apa.org/science/about/psa/2013/09/
index.aspx
Desmyter F., De Raedt, R. (2012). The relationship between time perspective and subjec-
tive weel-being of older adults. Psychologica Belgica, 52(1), 19–38.
Duay L., Bryan V.C. (2006). Senior adults’ perceptions of successful aging. Educational
Gerontology, 32, 423–445.
Do Nascimento K.K., Pereira K.S., Firmo J.O., Lima-Costa MF., Diniz B.S., Castro-Costa
E. (2015). Predictors of incidence of clinically significant depressive symptoms in the
elderly: 10-year follow-up study of the Bambui cohort study of aging. International
Journal of Geriatry Psychiatry, 30, 1171–1176.
Dyczewski L. (1994). Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze. Lublin, Redakcja
Wydawnictw KUL.
Ebner  N.C.,  Freund  A.M.  (2007).  Personality  Theories  of  Successful  Aging,  [w:]  
J.A. Blackburn, C.N. Dulmus (red.). Handbook of Gerontology. Evidence-Based Appro-
aches to Theory, Practice, and Policy (s. 87–116). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Edmans J., Bradshaw L., Gladman J.R., Franklin M., Berdunov V., Elliott R., Conroy S.P.
(2013). The Identification of Seniors at Risk (ISAR) score to predict clinical outcomes 219 Bibliografia
and health service costs in older people discharged from UK acute medical units.  
Age and Ageing, 42, 747–753.
Ekers D., Webster L., Van Straten A., Cuijpers P., Richards D., Gilbody S. (2014).
Behavioural Activation for Depression; An Update of Meta-Analysis of Effectiveness and
Sub Group Analysis. PLoS ONE 9(6): e100100. doi:10.1371/journal.pone.0100100
El-Gabalawy R., Mackenzie C.S., Sareen J. (2016). Mental health service use among older
Canadians with anxiety and comorbid physical conditions. Aging and Mental Health,
20(6), 627–636.
Farina M., Moret-Tatay C., Paloski L.H., Irigaray T.Q. (2021). Neuroticism and quality  
of life: testing for mediated effects of anxiety in older adults without cognitive impa-
irment. Ageing International, 46, 83–94.
Fedyk-Łukasik M. (2015). Całościowa Ocena Geriatryczna w codziennej praktyce geria-
trycznej i opiekuńczej. Geriatria i opieka długoterminowa, 1, 1–5.
Fingerman K.L., Pillemer K.A., Silverstein M., Suitor J.J. (2012). The baby boomers’ inter-
generational relationships. The Gerontologist, 52(2), 199–209.
Forlani M., Morri M., Belvederi-Murri M., Barnabei V., Moretti F., Attili T., Biondini A.,  
De Ronchi D., Atti A.R. (2014). Anxiety symptoms in 74+ community-dwelling el-
derly: associations with physical morbidity, depression and alcohol consumption.
PLoS ONE, 9(2): e89859.
Frankl V. (2009). Człowiek w poszukiwaniu sensu. Warszawa, Wydawnictwo Czarna Owca.
Frankl V. (2010). Wola sensu. Założenia i zastosowanie logoterapii. Warszawa, Wydawnictwo
Czarna Owca.
Frąckowiak T. (2021). Percepcja pierwszych symptomów starzenia w tradycyjnych i współcze-
snych populacjach – porównanie między Hadza (Tanzania) a Polską. Referat wygłoszony
na 29 OKPR, 22–24 maj 2021, Warszawa.
Fullen M.C., Gorby S., Chan C.D., Dobmeier R.A., Jordan J. (2019). The Current State  
of Gerontological Counseling Research: A 26-Year Content Analysis. Journal of Coun-
seling & Development, 97, 387–397.
Fone D.L., Dunstan F. (2006). Mental health, places and people: a multilevel analysis  
of economic inactivity and social deprivation. Health Place, 12, 332–344.
Forsman A.K., Nyqvist F., Wahlbeck K. (2011). Cognitive components of social capital
and mental health status among older adults: a population-based cross-sectional stu-
dy. Scandinavian Journal of Public Health, 39, 757–765.
Francis J.L., Kumar A. (2013). Psychological treatment of late-life depression. Psychiatr
Clin North Am, 36, 561–575.
Frąckowiak  M.,  Motyka  M.  (2015).  Charakterystyka  problemów  społecznych  związa-
nych z nadużywaniem alkoholu. Hygeia Public Health, 50(2): 314–322.
Gatti A., Gottschling J., Brugnera A., Dorni R., Zarbo C., Compare A., Seqal D.L. (2018).
An investigation of psychometric properties of the Geriatric Anxiety Scale (GAS) in
an Italian sample of community-dwelling older adults. Aging & Mental Health, 22(9),
1170 1178.220 Bibliografia
Gawarecki M. (2003). System wartości i poczucie sensu życia u kobiet mieszkających samotnie
i korzystających z pomocy ośrodków pomocy społecznej. Niepublikowana praca dyplomo-
wa, Archiwum Biblioteki Akademii Pedagogiki Specjalnej. Warszawa
Gawryś L., Parnowska D. (2018). Diagnoza psychologiczna w wieku podeszłym – przydatność
w praktyce lekarza rodzinnego, [w:] J. Heitzman (red.), Psychiatria w geriatrii (s. 139–158).
Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Gabryelewicz T. (2018). Opieka nad pacjentami z chorobami neurozwyrodnieniowymi ośrodko-
wego układu nerwowego, przebiegającymi z otępieniem, [w:] J. Heitzman (red.). Psychiatria
w geriatrii (s. 175–192). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Główny Urząd Statystyczny (2016). Ludność w wieku 60 lat i więcej. Zdrowie osób starszych
w  świetle  badań  statystyki  publicznej.  Notatka  przygotowana  na  posiedzenie  Sejmo-
wej Komisji Polityki Senioralnej dotyczące „Informacji Ministra Zdrowia na temat
wpływu zmian demograficznych i  starzenia się społeczeństwa na organizację syste-
mu ochrony zdrowia i Narodowy Program Zdrowia (w dniu 19.02. 2016). Warszawa,
http://www.stat.gov.pl.
Główny  Urząd  Statystyczny  (2018).  Informacja  o  sytuacji  osób  starszych.  Warszawa,
wrzesień 2018 r. http://www.stat.gov.pl.
Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Białymstoku (2020). Sytuacja osób
starszych w Polsce w 2018 r. Warszawa, Białystok 2020.
Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Łodzi (2015). Jakość życia osób star-
szych w Polsce. Na podstawie wyników badania spójności społecznej 2015 http://
www.stat.gov.pl.
Główny Urząd Statystyczny i Urząd Statystyczny w Łodzi (2017). Jakość życia osób star-
szych w Polsce. Na podstawie wyników badania spójności społecznej 2015. Pobrane
z: http://www.stat.gov.pl.
Goncalves D.C., Byrne G.J. (2012). Sooner or later: age At onset of generalized ankiety
disorder in older adults. Depression and Anxiety, 29, 39–46.
Gomes-Jardin G.B., von Gunter A., da Silva-Filho I.G., Ziegelmann P.K., Bumaguin D.B.,
Nogueina E.L. (2019). Relationship between childhood maltreatment and geriatric
depression: the mediator effect of personalisty traits. International Psychogeriatrist, 1–9.
Grabowska J. (2004). Poczucie samotności i poczucie sensu życia u kobiet mieszkających w Domu
Pomocy Społecznej i mieszkających z rodziną. Niepublikowana praca magisterska, Archi-
wum Biblioteki Akademii Pedagogiki Specjalnej. Warszawa.
Guthrie D.M., Declercq A., Finne-Soveri H., Fries B.E., Hirdes J.P. (2016). The health and
well-being o folder adults with dual sensory impairment (DSI) in four countries. PLoS ONE
11(5): e0155073. doi: 101371/journal.pone.0155073.
De Guzman A.B., Chua III V.A., Claudio C.P., Consignado C.E., Consolacion D.K.,
Cordero T.G. (2009). Filipino elderly’s sense of reminiscence, living disposition, and
end-of-life views. Educational Gerontology, 35, 610–633.
Hammen C. (2006). Depresja. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne. Gdańsk, GWP.
Hallidy T.C. (2019). Geriatric depression: how caregivers learn to recognize symptoms and facili-
tate treatment. Doctoral dissertation. Ashford University. 221 Bibliografia
Hatfield J.P., Hirsch J.K., Lyness J.M. (2013). Functional impairment, illness burden, and
depressive symptoms in older adults: does type of social relationship matter? Interna-
tional Journal of Geriatric Psychiatry, 28(2), 190–198.
Hayden K.M., Reed B.R., Manly J.J., Tommet D., Pietrzak R.H., Chelune G.J., Yang F.M.,
Revell A.J., Bennett D.A., Jones R.N. (2011). Cognitive decline in the elderly: an ana-
lysis of population heterogeneity. Age and Ageing, 40, 684–689.
Hedberg P., Gustafson Y., Alex L., Brulin Ch. (2010). Depression in relation to purpose
in life among a very old population: a five-year follow-up study. Aging& Mental Health,
14(6), 757–763.
Van der Heyden K., Dezutter J., Beyers W. (2015). Meaning in life and depressive symp-
toms:  a  person-oriented  approach  in  residential  and  community-dwelling  older
adults. Aging and Mental Health, 19(12), s. 1063–1070.
Hodge R.L. (2019). Promoting and recognizing of depression in the geriatric population. Docto-
ral dissertation. Walden University.
Huang Y., Carpenter I. (2011). Identifying elderly depression using the Depression Ra-
ting Scale as part of comprehensive standardized care assessment in nursing homes.
Aging and Mental Health, 15(8), 1045–1051.
Huang R., Ghose B., Tang S. (2020). Effect of financial stress on self-rereported health
and quality of life among older adults in five developing countries: a  cross-sectional
analysis  of  WHO-SAGE  survey.  BMC  Geriatrics,  20:288,  https://doi.org/10.1186/
s12877-020-01687-5.
Hunsley J., Elliott K., Therrien Z. (2014). The efficacy and effectiveness of psychological
treatment for mood, anxiety, and related disorders. Canadian Psychology, 55(3), 161–176.
Hustey F.M., Smith M.D. (2007). A depression screen and intervention for older ED
patients. American Journal of Emergentic Medicine, 25(2), 133–137.
Hybels C.F., Blazer D.G. (2002). Epidemiology of late-life mental disorders. Clinic of Ge-
riatric Medicine, 19(4), 663–696.
Imam A., Hmeidan M., Qaraqra D. (2011). Palestinian elderly women’s needs and their
physical and mental health. Middle East Journal of Age and Ageing, 8, 21–28.
Ivanova M.Y., Achenbach T., Leite M., Almeida V., Caldas C., Turner L., Dumas J. (2018).
Empirically derived dimensional syndromes of self-reported psychopathology: cross-
-cultural comparisons of Portuguese and US elders. International Journal of Geriatrical
Psychiatry, 33, 695–702.
Inouye S.K., Fearing M.A., Marcantonio E.R. (2009). Delirium, [w:] J.B. Halter, J.G. Ouslan-
der, M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.). Hazzard’s Geriatric Medicine
and Gerontology (s. 647–658). The McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Izdebski Z. (2012). Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze. Kra-
ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Jan Paweł II (1999). Do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku. Watykan, 1 paździer-
nika 1999 roku. 222 Bibliografia
Jang Y., Small J., Haley W. (2001). Cross-cultural comparability of the Geriatric Depres-
sion Scale: comparison between older Koreans and older Americans. Aging and Men-
tal Health, 5(1), 31–37.
Janusz B., Sitek E.J. (2020). Żałoba za życia: przeżywanie nierozstrzygniętej straty w kontek-
ście choroby Alzheimera lub innej choroby otępiennej rozpoznanej u najbliższej osoby, [w:]  
A.A. Zych (red.). Starość w drodze... Wybór materiałów (s. 17–35). Katowice: Wydawnic-
two Naukowe „Śląsk” Sp. z o.o.
Jarema M. (2018). Czy można ocenić ryzyko samobójstwa? Psychiatria Polska, 52(1), 7–19.
Joubert L., Lee J., McKeever U., Holland L. (2013). Caring for depressed elderly in the
emergency department: establishing links between sub-acute, primary, and commu-
nity care. Social Work and Health Care, 52(2–3), 222–238.
Junprasert T., Polyota T., Piasai P., Chaiakkarakan N. (2016). Depression and anxiety in
the elderly: formulation and development of preventive model through community
participation. International Journal of Behavioral Science, 11(2), 77–92.
Karlin B.E., Duffy M., Gleaves D.H. (2008). Patterns and Predictors of Mental Health Se-
rvice Use and Mental Illness Among Older and Younger Adults in the United States.
Psychological Services, 5(3), 275–294.
Kazimierczak M. (2004). Jakość życia ludzi starszych, samotnych, przewlekle chorych. Niepu-
blikowana praca dyplomowa, Archiwum Biblioteki Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Warszawa.
Kazimierczak M. (2007). Wpływ terapii zajęciowej na jakość życia osób w wieku starszym
chorych neurologicznie. Niepublikowana praca magisterska, Archiwum Biblioteki Aka-
demii Pedagogiki Specjalnej. Warszawa.
Kaźmierski J. (2018). Zaburzenia świadomości u pacjentów w wieku podeszłym, [w:] J. Heitzman
(red.). Psychiatria w geriatrii (s. 53–72). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Kennedy G.J., Tanenbaum S. (2000). Psychotherapy with Older Adults. American Journal
of Psychotherapy, 54(3), 386–407.
Kessler R.C., Chiu W.T., Demler O., Merikangas K.R., Walters E. (2005). Prevalence, seve-
rity, and comorbidity of 12-month DSM-IV disorders in the National Comorbidity
Survey Replication. Archives of General Psychiatry, 62(6), 617–627.
Kirkwood T. (2005). Czas naszego życia. Co wiemy o starzeniu się człowieka. Kielce, Wydaw-
nictwo Charaktery.
Koenig H.G., Meador K.G., Cohen H.J., Blazer D.G. (1988). Depression in elderly ho-
spitalized patients with medical illness. Archives Internal Medicine, 148(9), 1929–1936.
Koenig H.G., Meador K.G., Cohen H.J., Blazer D.G. (1988). Self-rated depression scales
and screening for major depression in the older hospitalized patient with medical
illness. Journal of American Geriatrics Society, 36, 699–706.
Kopacz J. (2001). Poczucie koherencji i jakość życia u kobiet w wieku 80–84 lata. Niepublikowa-
na praca dyplomowa, Archiwum Biblioteki Akademii Pedagogiki Specjalnej. Warszawa.
Kreber A.M., Buffart L.M., Kleijn G. (2014). Prevalence of depression in cancer patients:
a meta-analysis of diagnostic interviews and self-report instruments. Psycho-Oncology,
23(2), 121–130.223 Bibliografia
Krok D. (2021). Nadzieja silniejsza niż pandemia. Percepcja COVID-19 i religijność a poczucie
dobrostanu psychicznego. wykład.webinar „Religijność a COVID-19 w perspektywie zdro-
wia psychicznego” zorganizowany przez Polskie Towarzystwo Psychologii Religii i Du-
chowości oraz Instytut Psychologii Uniwersytetu Opolskiego w dniu 23.04.2021.
Krzymiński S., Krzymińska E. (1993). Zaburzenia psychotyczne organiczne, [w:] S. Krzymiń-
ski (red.). Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego (s. 9–31). Warszawa, Wydawnictwa
Lekarskie PZWL.
Lachs  M.S.  (2009).  Elder  Mistreatment,  [w:]  J.B.  Halter,  J.G.  Ouslander,  M.E.  Tinetti,  
S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.). Hazzard’s Geriatric Medicine and Gerontology
(s. 731–736). The McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Lamoureux-Lamarche C., Vasiliadis H-M., Preville M., Berbiche D. (2016). Post-trauma-
tic stress syndrome in a large sample of older adults: determinants and quality of life.
Aging &Mental Health, 20(4), 401–406.
Leitz M.A. (2007). Sleep Disturbances, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus (red.). Handbook
of Gerontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice, and Policy (s. 230–243). Ho-
boken: John Wiley & Sons, Inc.
Leszek J. (2018). Rozpoznawanie i leczenie choroby Alzheimera, [w:] J. Heitzman (red.). Psy-
chiatria w geriatrii (s. 35–52). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Lew-Starowicz Z. (2018). Seksualność seniorów, [w:] J. Heitzman (red.). Psychiatria w geria-
trii (s. 193–202). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.Se.
Li S.-C. (2019). Neuroplastyczność a uczenie się w biegu życia, [w:] M. Kielar-Turska (red.),
Siła umysłu w starości (s. 143–162). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Igna-
tianum w Krakowie.
Lindsay-Smith G., O’Sullivan G., Eime R., Harvey J., van Uffelen J.G.Z. (2018). A mixed-
methods case study exploring the impact of membership of a multi-activity, multi-
centre community group on social wellbeing of older adults. BMC Geriatrics, 18:226.
Pozyskano z: https://doi.org/10.1186/s12877-018-0913-1.
Lindau  S.T.  (2009).  Sexuality,  Sexual  Function,  and  the  Aging  Woman,  [w:]  J.B.  Halter,  
J.G. Ouslander, M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.). Hazzard’s Geria-
tric Medicine and Gerontology (s. 567–581). The McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Lindsay Smith G., Banting L., Eime R., O’Sullivan G., van Uffelen J.G.Z. (2017). The
association between social support and physical activity in older adults: a systema-
tic  review.  International  Journal  of  Behavioral  Nutrition  and  Physical  Activity,  14:56  
DOI 10.1186/s12966-017-0509-8.
Lotery A., Xu X., Zlatava G., Loftus J. (2007). Burden of illness, visual impairment and
health resource utilization of patient with neovascular age-related macular degenera-
tion: results from the UK cohort of a five country cross-sectional study. British Journal
of Ophthalmology, 91, 1303–1307.
Luo M., Ding D., Bauman A., Negin J., Phongsavan P. (2020). Social engagement pat-
tern,  health  behaviors  and  subjective  well-being  of  older  adults:  an  international
perspective using WHO-SAGE survey data. BMC Public Health, 20:99, https://doi.
org/10.1186/s12889-019-7841-7.224 Bibliografia
Magierski R. (2018). Profilaktyka samobójstw w  wieku podeszłym, [w:] J. Heitzman (red.),
Psychiatria w geriatrii (s. 121–138). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Makara-Studzińska M., Sosnowska K. (2012). Przemoc wobec osób starszych – przegląd
badań. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 12(1), 57–61.
Małecka B.Z. (1985). Elementy gerontologii dla pedagogów. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Gdańskiego.
Marques E.M., Sanchez C.S., Vicarion B.P. (2014). Perception of the quality of life of a group of
older people. Revista de Enfermagen Referencia. http://dx.doi.org/10.12.
Mason A., Weatherly H., Spilsbury K., Golder S., Arksey H., Adamson J., Drummond M.
(2007). The effectiveness and cost-effectiveness of respite for caregivers of frail older
people. Journal of the American Geriatrics Society, 55(2), 290–299.
Müller A.M., Khoo S. (2014). Non-face-to-face physical activity interventions in older
adults: a systematic review. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical
Activity, 11:35. Pozyskano z: http://www.ijbnpa.org/content/11/1/35.
Myers J.E., Harper M. (2004). Evidence-based effective practices with older adults. Jour-
nal of Counseling & Development, 82(2), 207–218.
Manandhar K., Risal A., Shrestha O., Manandhar N., Kunwar D., Koju R. (2019). Preva-
lence of geriatric depression in the Kavre district, Nepal: findings from a  cross sectio-
nal community survey. BMC Psychiatry, 19(1), 271–280.
Martensson L., Hensing G. (2012). Health literacy – a heterogeneous phenomenon: a li-
terature. Scandinavian Journal of Caring Sciences, 26, 151–160.
Martin L.A., Neighbors H.W., Griffith D.M. (2013). The experience of symptoms of de -
pression in men vs women. JAMA Psychiatry, 70(10), 1100. doi: 10.1001/jamapsychia-
try.2013.1985.
Maula A., LaFond N., Orton E., Iliffe S., Audsley S., Vedhara K., Kendrick D. (2019). Use
it or lose it: a qualitative study of the maintenance of physical activity in older adults.
BMC Geriatrics, 19:349, https://doi.org/10.1186/s12877-019-1366-x.
Meldon S.W., Emerman C.I., Moffa D.A., Schubert D.S. (1999). Utylity of clinical charac-
teristics in identifying depression in geriatric ED patients. American Journal of Emer-
gentic Medicine, 17(6), 522–525.
Mello Z.R., W., F.C. (2006). The relationship of time perspective to age, gender, and aca-
demic achievement among academically talented adolescents. Journal for the Education
of the Gifted, 29(3), 271–289.
Milewski S., Kaczorowska-Bray K., Kamińska B. (2016). Późna dorosłość z perspektywy
logopedii. Pogranicze. Studia Społeczne, 28.
Minichiello V., Ackling S., Bourne C., Plummer D. (2005). Sexuality, sexual intimacy and
sexual health in later life, [w:] V. Minichiello, I. Coulson (red.). Contemporaray Issues in
Gerontology: Promoting Positive Aging (s. 78–104). Routledge, e-book.
Misiec M. (2016). Systemowa terapia rodzinna w rodzinach osób chorych somatycznie, [w:]  
L. Zabłocka-Żytka, E. Sokołowska (red.). Pomoc psychologiczna chorym somatycznie. Wy-
brane zagadnienia (s. 120–140). Warszawa: Wydawnictwo Difin S.A.225 Bibliografia
Mochcovitch M.D., Deslandes A.C., Freire R.C., Garcia R.F., Nardi A.E. (2016). The ef-
fects of regular physical activity on ankiety symptoms in healthy older adults: a sys-
tematic review. Revista Brasileira de Psiquiatria, 38, 255–261.
Möller J., Björkenstam E., Ljung R., Yngwe M. (2011). Widowhood and the risk of psy-
chiatric  care,  psychotropic  medication  and  all-case  mortality:  a  cohort  study  
of 658,022 elderly people in Sweden. Aging and Mental Health, 15, 259–266.
Nagamine Y., Kondo N., Yokobayashi K., Ota A., Miyaguni Y., Sasaki Y. (2019). Socioeco-
nomic disparity in the prevalence of objectively evaluated diabetes among older Japa-
nese adults: JAGES cross-sectional data in 2010. Journal of Epidemiology, 29(8), 295–301.
Naveen  K.H.,  Goel  A.D.,  Dwivedi  S.,  Hassan  M.A.  (2020).  Adding  life  to  years:  role
of  gender  and  social  and  family  engagement  in  geriatric  depression  in  rural  areas
of Northern India. Journal of Family Medicine and Primary Care, 9, 721–728.
Nebhinani N, Pareek V, Grover S. (2014). Late-life psychosis: An overview. Journal of Ge-
riatric Mental Health, 1:60–70.
Noh S., Avison W., Kaspar V. (1992). Depressive symptoms among Korean immigrants:
assessment of a translation of the CES-D. Psychological Assessment, 4, 84–91.
Nowland R., Necka E.A., Cacioppo J.T. (2017). Loneliness and Social Internet Use: Pa-
thways to Reconnection in a Digital World? Perspectives on Psychological Science, 3(1),
70–87.
Nowakowski A.C.H., Sumerau J.E. (2019). Women’s sexual health in later life: Gaps and
opportunities in research and practice. Women’s Health, 15: 1–7.
Łukasiewicz A. (2018). Poczucie sensu życia i jakość życia osób starszych. Niepublikowana pra-
ca magisterska, Archiwum Biblioteki Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.
Obuchowski K. (1995). Galaktyka potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich. Poznań, Wydawnic-
two Zysk I S-ka.
O’Connor M. (2010). PTSD in older bereaved people. Aging&Mental Health, 14(6), 670–678.
Okła W. (2006). Psychospołeczne uwarunkowania jakości życia osób starszych w rodzinach wła-
snych i w domach opieki społecznej, [w:] S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a sa-
tysfakcja z życia (s. 29–38). Lublin, Wydawnictwo KUL.
Okumira K., Matsubayashi K., Ishine M. (2007). A close association between hearing
impairment and activities of daily living, depression and quality of life in commu-
nity-dwelling older people in Japan. Journal of American Geriatric Society, 55, 316–327.
Oleś P. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe
“Scholar”.
Organizacja Narodów Zjednoczonych (2021). Open-ended Working Group on Ageing  for the
purpose of strengthening the protectionof the human rights of older persons. Pozyskano z:
https://social.un.org/ageing-working-group/.
Organizacja Narodów Zjednoczonych (1991). United Nations Principles for Older Persons.
Pozyskano z: https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/olderpersons.aspx.
Ormel J., Rijsdijk F.V., Sullivan M., van Sonderen E., Kempen G.I. (2002). Temporal and
reciprocal relationship between IADL/ADL disability and depressive symptoms in
late life. Journal of Gerontology, 57, s. 338–347.226 Bibliografia
O’Rourke H.M., Collins L., Sidani S. (2018). Interventions to address social connected-
ness and loneliness for older adults: a scoping review. BMC Geriatrics, 18:214. Pozy-
skano z: https://doi.org/10.1186/s12877-018-0897-x.
Orzechowska G. (1999). Aktualne problemy gerontologii społecznej. Olsztyn, Wyd. Uniwer-
sytetu Warmińsko-Mazurskiego.. (1991).
Parker M., Roff L., Klemmack D.L., Koenig H.G., Baker P., Allman R.M. (2003). Religio-
sity and mental health in southern, community-dwelling older adults. Aging & Mental
Health, 7(5): 390–397.
Parnowski T. (2011).
Parnowski, T. (2018). Objawy psychotyczne w wieku podeszłym – jak rozpoznawać, różnicować
i leczyć?, [w:] J. Heitzman (red.). Psychiatria w geriatrii (s. 89–106). Poznań: Termedia
Wydawnictwa Medyczne.
Patel M., Bhardwaj P., Nebhinani N., Goel A.D., Patel K. (2020). Prevalence of psychiatric
disorders among older adults in Jodhpur and stakeholders perspective on responsive
health system. Journal of Family Medicine and Primary Care, 9, 714–720.
Pearlman-Avnion  S.,  Ron  N.,  Ezekiel  S.  (2018).  Ageing  and  theory  of  mind  abilities:  
The benefits of social interaction. Educational Gerontology, 44(5–6): 368–377.
Pikuła N. (2015). Poczucie sensu życia osób starszych. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls.
Park J., Jeong   E., Lee, J. (2021). The Delirium Observation Screening Scale: A Systematic.
Review and Meta-Analysis of Diagnostic Test Accuracy. Clinical Nursing Research, 30(4),
464–473.
Phelan  E.A.,  Paniagua  M.,  Hazzard  W.R.  (2009).  Preventive  Gerontology:  Strategies  for
Optimizing Health Across the Life Span, [w:] J.B Halter, J.G. Ouslander, M.E. Tinetti,  
S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.), Hazzard’s Geriatric Medicine and Gerontology  
(s. 731–736). The McGraw-Hill Companies, Inc.
Płużek  Z.  (1996).  Osobowościowe  uwarunkowania  pytania  o  sens  życia,  [w:]  K.  Popielski
(red.), Człowiek–wartości–sens (s. 365–370). Lublin, RW KUL.
Popielski K. (red.). (1987). Człowiek – pytanie otwarte. Lublin: RW KUL.
Popielski K. (1996). Człowiek: egzystencja podmiotowo-osobowa, [w:] (red.) K. Popielski, Czło-
wiek-wartości-sens (s. 25–48). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Popielski K. (2008). Psychologia egzystencji. Wartości w życiu. Lublin, Wydawnictwo KUL.
Porter, S. R., i Whitcomb, M. E. (2005). Non-response in Student Surveys: The Role of De-
mographics, Engagement and Personality. Research in Higher Education, 46(2), 127–152.
Preston S.H., Hill M.E., Drevenstedt G.L. (1998). Childhood conditions that predict su-
rvival to advanced ages among African-American. Social Sciences, 67, s. 89–98.
Prudo R., Brown G.W. (1981). Psychiatric disorder in a rural and an urban population:
Etiology of depression. Psychological Medicine, 11, 581–599.
Quinodoz, D. (2014). Starzenie się – przygoda życia, które trwa. Warszawa: Oficyna Inge -
nium.
Rabbani F., Gul I., Muchtar ul Hag M., Afridi A. (2018). Depression in elderly and the
impact of family systems. Journal of Medical Science, 26(2), 169–173.227 Bibliografia
Rachel W., Jabłoński M., Datka W., Zięba A. (2014). Jakość życia opiekunów pacjentów
z otępieniem w chorobie Alzheimera. Psychogeriatria Polska, 11(3):67–78.
Raju P., Ahmad F., Reddy S., Prima R., Navyasri T., Ganguly E., Dharma P.K. (2020). Pre-
valence of functional limitations among older adults of South India. Indian Journal  
of Gerontology, 34(4), 462–478.
Rashedi V., Ebrahimi B., Mohseni M.S., Hosseini M. (2020). Death anxiety and life expec-
tancy among older adults in Iran. Journal of Caring Sciences, 9(3), 168–172.
Regier N.G., Parmelee P.A. (2015). The stability of coping strategies in older adults with
osteoarthritis and the ability of these strategies to predict changes in depression, di-
sability and pain. Aging and Mental Health, 19(12), s. 1113–1122.
Rejeski W.J., Brawley L.R., Jung M.E. (2009). Self-Management of Health Behavior in Geria-
tric Medicine, [w:] J.B. Halter, J.G. Ouslander, M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High,
S.  Asthana  (red.),  Hazzard’s  Geriatric  Medicine  and  Gerontology  (s.  325–342).  The
McGraw-Hill Companies, Inc
Reker G.T. (2006). Personal meaning, optimism, and choice: existential predictors of de-
pression in community and institutional elderly. The Gerontologist, 37, s. 709–716.
Reynolds C.F. i in. (2001). Chronic depression in elderly: approaches for prevention.
Drugs and Aging, 18(7), 507–514.
Reynolds Ch.F., Alexopoulos G.S., Katz I.R. (2002). Geriatric depression: diagnosis and
treatment. Generations, 2, 28–31.
Roberts M.H., Fletcher R.B., Merrick P.L. (2016). Evaluation of the factor structure of the
Adult Manifest Anxiety Scale – Elderly version (AMAS-E) in community dwelling
older adult New Zealanders. New Zealand Journal of Psychology, 45(3), 41–47.
Robins R.W., Trzesniewski K.H., Tracy J.L., Gosling S.D., Potter J. (2002). Global self-es-
teem across the life span. Psychology and Aging, 17, 423–434.
Rogers J., Wiese B. (2011). Geriatric drinkers: Evaluation and treatment for alcohol overu-
se. British Columbia Medical Journal, 53, 7, 353–356.
Rȍnnlund, M.,  Ǻstrȍm, E., Carelli, M.G. (2017). Time perspective in  late adulthood:
aging patterns in past, present and future dimensions, deviations from balance, and
associations with subjective well-being. Timing& Time Perception, 5(1), 77–98.
Rost K. i in. (2000). The role of competing demands in the treatment provided primary
care patients with major depression. Archives of Family Medicine, 9(2), 150–154.
Rowan N.L., Faul A.C. (2007). Substance Abuse, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus (red.).
Handbook  of  Gerontology.  Evidence-Based  Approaches  to  Theory,  Practice,  and  Policy  
(s. 309–332). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Rembowski J. (1984). Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. Warszawa, PWN.
Rowe J.W., Kahn R.L. (1998). Successful aging. New York, Oxford University Press.
Rydz E., Tychmanowicz A. (2020). Religijność seniorów. Uwarunkowania i funkcje. Lublin,
Wydawnictwo UMCS.
Rydz E., Tychmanowicz A., Duda, (2021). Struktura religijności osób w okresie późnej
dorosłości. Referat wygłoszony na 29 OKPR, 22–24 maj 2021, Warszawa. 228 Bibliografia
Sala G., Jopp D., Gobet F., Ogawa M., Ishioka Y., Masui Y., Inagaki H., Nakagawa T., Yasu-
moto S., Ishizaki T., Arai Y., Ikebe K., Kamide K., Gondo Y. (2019). The impact of le-
isure activities on older adults’ cognitive function, physical function, and mental he-
alth. PLoS ONE, 14 (11): e0225006. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0225006.
Sahin D.S., Bűken N.O. (2020). Death anxiety and concept of good death in the elderly.
Turkish Journal of Geriatrics, 23(1), 18–26.
Sahni B., Bala K., Kumar T., Narangyal A. (2020). Prevalence and determinant sof geria-
tric depression in North India: a cross-sectional study. Journal of Family Medicine and
Primary Care, 9, 2332–2336.
Sajatovic M., Eyler L.T., Rej S., Almeida O.P., Blumberg H.P., Forester B.P., Forlenza O.V.,
Gildengers A., Mulsant B.H., Strejilevich S., Tsai S., Vieta E., Young R.C., Dols A.
(2019). The Global Aging&Geriatric Experiments in Bipolar Disorder Database (GA-
GE-BD) project: understanding older-age bipolar disorder by combining multiple
datasets. Bipolar Disorders, 21, 642–649.
Sandilya R., Singh R. (2020). Relationship between quality of life, social support and loneli-
ness among male and female older adults. Indian Journal of Gerontology, 34(4), 428–438.
Saracino R.M., Weinberger M.I., Roth A.J., Hurria A., Nelson Ch.J. (2017). Assessing
depression in a geriatric cancer population. Psycho-Oncology, 26, 1484–1490.
Sasaki Y., Shobugawa Y., Nozaki I., Talagi D., Nagamine Y., Fugato M., Chihara Y., Shi-
rakura Y., Lwin K.T., Ei Zin P., Zarchi Bo T., Sone T., Win H.H. (2021). Association
between depressive symptoms and objective/subjective socioeconomic status among
older adults of two regions in Myanmar. PLoS ONE, 16(1), e0245489. https://doi.
org/10.1371/journal.pone.0245489.
Schulz R., Draber R.A., Rollman B.L. (2002). Depression as a risk factor for non-suicide
mortality in the elderly. Biological Psychiatry, 52, 205–225.
Schuurmans J., Comijs H.C., Beekman A.T., de Beurs E., Deeg D.J., Emmelkamp P.M.,
van Dyck R. (2005). The outcome of anxiety disorders in older people at 6-year follow-
-up: results from the Longitudinal Aging Study Amsterdam. Acta Psychiatrica Scandi-
navia, 111, 420–428.
Scogin F. (2009). Depression and suicie in older adults resorce guide. Pozyskane z: http://
www.apa.org/pi/aging/resources/guides/depression.aspx.
Seby K., Chaudhury S., Chakraborty R. (2011). Prevalence of psychiatric and physical
morbidity in an urban geriatric population. Indian Journal of Psychiatry, 53, 121–127.
Seignourel P.J., Kunik M.E., Snow L., Wilson N., Stanley M.A. (2008). Anxiety in demen-
tia: a critical review. Clinical Psychology Review, 28, 1071–1082.
Seneka L.A. (1989). Myśli. Kraków, Wydawnictwo Literackie.
Seredyńska A. (2019). Osoby młode i starsze w wolontariacie hospicyjnym, [w:] M. Kielar-
-Turska (red.), Siła umysłu w starości (s. 311–326). Kraków: Wydawnictwo Naukowe
Akademii Ignatianum w Krakowie.
Serrate-González S., Torrijos Fincias P., Belén Navarro Prados A. (2019). Self-perception
of emotional development in individuals attending university programmes for se-
niors: training needs and answers. Studies in Continuing Education, 41(1), 94–110.229 Bibliografia
Shaw C., McNamara R., Abrams K., Cannings-John R., Hood K., Longo M., Myles S.,
O’Mahony S., Roe B., Williams K. (2009). Systematic review of respite care in the frail
elderly. Health Technology Assessment, 13(20), 201–224.
Sheridan, Ch.L., Radmacher, S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznych
modeli zdrowia. Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia.
Sinclair L. (2013). Improvement urged in care of older depressed patients. Psychiatric News,
48(2). http://dx.doi.org/10.1176/appi.pn.2013.1b8.
Sörensen S., Pinquart M., Duberstein P. (2002). How Effective Are Interventions With
Caregivers? An Updated Meta-Analysis. The Gerontologist, 42(3), 356–372.
Światowa Organizacja Zdrowia (2021). Elder abuse. Pozyskano z: https://www.who.int/
news-room/fact-sheets/detail/elder-abuse.
Schmitz N., Kugler J., Rollnik J. (2003). On the relation between neuroticism, self-esteem,
and depression: results from the National Comorbidity Survey. Comprihensive Psychia-
try, 44, 169–176.
Sharmila M., Sharmila K. (2020). Role of happiness in health of elderly. Indian Journal  
of Gerontology, 34(4), 544–552.
Shigeta M., Homma A. (2007). Alzheimer’s  Disease, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus
(red.). Handbook of Gerontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice, and Policy
(s. 333-366). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Shrestha S., Robertson S., Stanley M.A. (2011). Innovations in research for treatment  
of late-life anxiety. Aging and Mental Health, 15(7), 811–821.
Shrestha R., Shrestha A.P., Shrestha A., Kamholz B. (2020). Unrecognized geriatric de-
pression in the emergency Department of a Teaching Hospital in Nepal: prevalence,
contributing factors, and metric properties of 5 item geriatric depression scale in this
population. BMC Psychiatry, 20, 1–12.
Simkhada R., Wasti S.P., Gc V.S., Lee A.C.K. (2018). Prevalence of depressive symptoms
and its associated factors in older adults: a cross-sectional study in Kathmandu, Ne-
pal. Aging and Mental Health, 22(6), 802–807.
Sun F., Park N.S., Roff L.L., Klemmack D.L., Parker M., Koenig H.G., Sawyer P., Allman
R.M. (2012). Predicting the Trajectories of Depressive Symptoms Among Southern
Community-Dwelling Older Adults: The Role of Religiosity. Aging & Mental Health,
16(2): 189–198.
Surakarn A., Saenubol K., Charupheng M. (2016). Depression and anxiety disorders in
the elderly: stories from the caregivers. International Journal of Behavioral Science, 11(2),
63–76.
Światowa Organizacja Zdrowia (2020). Physical activity. https://www.who.int/news-ro-
om/fact-sheets/detail/physical-activity.
Shigeta M., Homma A. (2007). Alzheimer’s  Disease, [w:] J.A. Blackburn, C.N. Dulmus
(red.). Handbook of Gerontology. Evidence-Based Approaches to Theory, Practice, and Policy
(s. 333-366). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.
Sławek J., Jasińska-Myga B., Wieczorek D. (2006). Zaburzenia poznawcze w chorobie Par-
kinsona. Polski Przegląd Neurologiczny, tom 2, 4, 203–209.230 Bibliografia
Smith B.W., Zautra A.J. (2004). The role of purpose in life in recovery from knee surgery.
International Journal of Behavioural Medicine, 11,197–202.
Steuden S. (2012). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Steffens D.C., Fisher G.G., Langa K.M., Potter G.G., Plassman B.L. (2009). Prevalence
of depression among older Americans: the aging, demographics and memory study.
International Psychogeriatrics, 21(05), 879–884.
Steger, M., Frazier, P., Oishi, S. (2006). The Meaning in Life Questionnaire: assessing the
presence of and search for meaning in life. Journal of Counseling Psychology, 53(1), 80–93.
Stevenson D.G., Grabowski D.C. (2010). Sizing up the market for assisted living. Health
Affairs, 29(1), 35–43.
Straś-Romanowska M. (2000). Paradoksy rozwoju człowieka w drugiej połowie życia a psycho-
profilaktyka starości, [w:] B. Kaja (red.), Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja i psycho-
korekcja, t.2 (s. 44–55). Bydgoszcz, Wydawnictwo WSP.
Straś-Romanowska M. (2004). Późna dorosłość. Wiek starzenia się, [w:] B. Harwas-Napie-
rała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t 2. (s. 263–292). Warszawa, Wy-
dawnictwo Naukowe PWN.
Stuart-Hamilton, I. (2006). Psychologia starzenia się. Poznań, Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Sun Y., Wang H., Zhang L., Li Z., Lv S., Li B. (2020). Stress and depression among Chinese
new urban older adults: a moderated mediation model. Social Behavior and Personality:
An International Journal, 48(9), e9446.
Surakarn A., Saenubol K., Charupheng M. (2016). Depression and anxiety disorders in
the elderly: stories from the caregivers. International Journal of Behavioral Science, 11(2),
63–76.
Susułowska M. (1989). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa, PWN.
Suwała M., Gerstenkorn A. (2006).  Rozpoznawanie problemów alkoholowych u osób
w wieku powyżej 65 lat. Gerontologia Polska, tom 14, nr 4, 172–178.
Światowa Organizacja Zdrowia (2017). Mental Heath o folder adults. Geneva, Światowa
Organizacja Zdrowia. https://www.who.int.
Światowa Organizacja Zdrowia (2020). What is healthy aging? https://www.who.in/age-
ing/healthy-aging/en/.
Świderska M., Góralczyk-Modzelewska M. (2011). Styl życia słuchaczy uniwersytetu trze-
ciego wieku – w świetle badań własnych, [w:] A. Fabiś, M. Muszyński (red.), Społeczne
wymiary starzenia się (s. 61–70). Bielsko-Biała, Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-
-Białej.
Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M. (2006). Podstawy gerontologii społecz-
nej. Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
Szczepański J. (1988). Sprawy ludzkie. Warszawa.
Szuman S. (1938). Afirmacja życia . Lwów, „Lwowska Biblioteka Pedagogiczna”.
Tani Y., Fujiwara T., Kondo N., Noma H., Sasaki Y., Kondo K. (2016). Childhood socio-
economic status and onset of depression among Japanese older adults: the JAGES
prospective kohort study. American Journal of Geriatric Psychiatry, 24(9), 717–726.231 Bibliografia
Tatala M., Walesa Cz. (2021). Doświadczenie religijne seniorów. Referat wygłoszony na
29 OKPR, 22–24 maj 2021, Warszawa.
Thapa D.K., Visentin D., Kornhaber R., Cleary M. (2018). Prevalence of mental disor-
ders among older people in Nepal: a systematic review. Journal of Kathmandu Me-
dical  University,  16(62),  181–190.  pobrane  z:  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pub-
med/30636762.
Thavody J., Kumar S., Sujina C.M., Tharayil H.M., Chandran P., George B., Mohan V.M.,
Prabakaran A. (2020). The research protocol of SENIOR project – psychiatric se-
rvices and support system for serious mental illness in old age, Kerala, India. Indian
Journal of Psychological Medicine, 42(6S), 87S–93S.
Therrien Z., Hunsley J. (2012). Assessment of anxiety in older adults: a systematic review
of commonly used measures. Aging&Mental Health, 16(1), 1–16.
Tobiasz-Adamczyk B. (2012). Niekorzystne aspekty wieku starszego z perspektywy socjologii
medycyny, [w:] M. Zrałek (red.). Przestrzenie starości (s. 184–194). Sosnowiec: Oficyna
Wydawnicza „Humanitas”.
Turner J.S., Helms D.B. (1999). Rozwój człowieka. Warszawa.
Uher R., McGuffin P. (2010). The moderation by the serotonin transporter gene of envi-
ronmental adversity in the etiology of depression: 2009 update. Molecular Psychiatry,
15, 18–22.
Valcour V., Miller B. (2009). Other neurodegenerative disorders, [w:] J.B. Halter, J.G. Ouslan-
der, M.E. Tinetti, S. Studenski, K.P. High, S. Asthana (red.). Hazzard’s Geriatric Medi-
cine and Gerontology (s. 823–832). The McGraw-Hill Companies, Inc., e-book.
Vazquez-Barquero  J.L.,  Munoz  P.E.,  Jauregi  V.  (1982).  The  influence  of  the  process  
of urbanization on the prevalence of neurosis: a community survey. Acta Psychiatrica
Scandinavica, 65, 161–170.
Vetulani J. (2018). Czy starość jest nienormalna?, [w:] J. Heitzman (red.). Psychiatria w geria-
trii (s. 11–34). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Walters K., Breeze E., Wilkinson P., Price G.M., Bulpitt Ch.J., Fletcher A. (2004). Local
area deprivation and urban-rural differences in anxiety and depression among people
older than 75 years in Britain. American Journal of Public Health, 94(10), 1768–1774.
Wang S., Li B., Ungvari G.S., Ng Ch.H., Chiu H.F.K., Kou Ch., Liu Y., Tao Y., Wu Y., Fu
Y., Qi Y., Yu Y., Xiang Y-T. (2016). Poor mental health status and its associations with
demographic characteristics and chronic diseases in Chinese elderly. Social Psychiatry
and Psychiatrical Epidemiology, 51, 1449–1455.
Wang J., Li W., Yue L., Hong B., An N., Li G., Xiao S. (2018). The study of white matter
hyperintensity (WMH) and factors related to geriatric late-onset depression. Shanghai
Archives of Psychiatry, 30(1), 12–19.
Wang Z., Shu D., Dong B., Luo L., Hao Q. (2013). Anxiety disorders and its risk factors
among the Sichuan empty-nest older adults: a cross-sectional study. Archives of Geron-
tology, 56, 298–302.
Wawrzyniak J.K. (2011). Seksualność osób 50 plus. Wybrane konteksty analizy zjawiska.
Edukacja Dorosłych, nr 1, s. 65–75.232 Bibliografia
Wetherell J.L., Thorp S.R., Patterson T.L., Golshan S., Jeste D.V., Gatz M. (2004). Quality
of life in geriatric generalized anxiety disorder: a preliminary investigation. Journal  
of Psychiatry Research, 38, 305–312.
Wetherell J.L., Petrus A.J., McChesney K., Stein M.B., Judd P.H., Rockwell E., Patterson
T.L. (2009). Older adults are less accurate than younger adults at recognizing symp-
toms of anxiety and depression. Journal of Nervous and Mental Disease, 197(8), 623–626.
White I., Heath H. (2020). Sexual health and well-being in later life. Nursing Older People.
1;32(3): 32–40.
Wilkin, J. (2020). Zróżnicowana i zmieniająca się polska wieś – synteza raportu. W:, [w:]  
J. Wilkin, i A. Hałasiewicz (red.) Polska wieś 2020. Raport o stanie wsi (s. 11–30). War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
Wiśniewska-Roszkowska K. (1975). Stary człowiek w rodzinie. Warszawa, PZWL.
Wojciechowska K. (2001). Poczucie sensu życia i poczucie koherencji u samotnych kobiet star-
szych. Niepublikowana praca dyplomowa, Archiwum Biblioteki Akademii Pedagogiki
Specjalnej. Warszawa.
Wright C.E., Steptoe A. (2005). Subjective socioeconomic position, gender and cortisol re-
sponses to walking in an elderly population. Psychoneuroendocrinology, 30(6), 582–590.
Wichniak  A.,  Wierzbicka  A.  (2018).  Zaburzenia  snu  u  osób  starszych,  [w:]  J.  Heitzman
(red.). Psychiatria w geriatrii (s. 159–174). Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Wiśniowska J.Z. (2020). Wspieranie funkcji wykonawczych i motorycznych u seniorów: analiza
neuropsychologiczna efektów treningu prowadzonego w paradygmacie podwójnego zadania.
Niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa. Pozyskano z: https://depotuw.ceon.pl/handle/item/3842.
Wiese B.S. (2011). Geriatric depression. The use of antidepressants in the elderly. BCMJ,
53, 341–374.
Wong T., Xiang Y.T., Tsoh J., Ungvari G.S., Ko F.W., Hui D.S., Chiu H.F. (2014). Depres-
sive disorders in older patients with chronic obstructive pulmonary disease (COPD)
 in Hong Kong: a controlled study. Aging Mental Health, 18, 588–592.
Wysokiński A., Gruszczyński W. (2008). Współczesne koncepcje diagnostyczne, klinicz-
ne i terapeutyczne otępienia czołowo-skroniowego. Psychiatria Polska, tom XLII, nr 3,
365–376.
Word Heath Organization (2015). Word Report on Ageing and Heath. Geneva, Światowa
Organizacja Zdrowia.
.Yalom I.D. (2008). Psychoterapia egzystencjalna. Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia,
Polskie Towarzystwo Psychologiczne.
Yoelao D., Thammapitak P., Prasertsin U. (2016). Causes and effects of depression and
anxiety disorders among the elderly in Thailand. International Journal of Behavioral
Science, 11(2), 51–62.
.Yrondi A., Arbus Ch., Bennabi D., D’Amato T., Bellivier F., Bougerol T., Camus V., Co-
urtet P., Doumy O., Genty J-B., Holtzmann J., Horn M., Lancon Ch., Leboyer M.,
Llorca P-M., Maruani J., Mirand R., Moliere F., Petrucci J., Richieri R., Samalin L.,
Stephan F., Vaiva G., Walter M. (2021). Relationship between childhood physical abuse and clinical severity of treatment-resistant depression in a geriatric population. PLoS ONE, 16(4),
e0250148. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0250148.
Yon  Y.  Mikton  C.R.,  Gassoumis  Z.D.,  Wilber  K.H.  (2017).  Elder  abuse  prevalence  
in community settings: a systematic review and meta-analysis. Lancet Global Health,
5, 147–156.
Yu J., Li J., Cuijpers P., Wu S., Wu Z. (2012). Prevalence and correlates of depressive symp-
toms in Chinese older adults: a population-based study. International Journal of Geria-
tric Psychiatry, 27(3), 305–312.
Zafar S.N., Ganatra H.A., Tehseen S., Qidwai H. (2006). Health and needs assessment  
of geriatric patients: results of survey at a teaching hospital in Karachi, Pakistan. Jour-
nal of Pakistan Medical Association, 56(10), 470–478.
Zagórska W., Łączyńska, (2021). Religijność a integracja osobowa w młodej dorosłości.
Referat wygłoszony na 29 OKPR, 22–24 maj 2021, Warszawa.
Zając L. (2002). Psychologiczna sytuacja człowieka starszego oraz jej determinanty, [w:] K. Obu-
chowski  (red.).  Starość  i  osobowość  (s.  13–52).  Bydgoszcz,  Wydawnictwo  Akademii
Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
Zasępa E., Misiec M. (2018). Kwestionariusz Samoobserwacyjny dla osób starszych w wieku  
60 lat i powyżej (Older Adult Self-Report for ages 60 and above) o Kwestionariusz Obserwa-
cyjny dla osób starszych w wieku 60 lat i powyżej (Older Adult Behavior Checklist for ages 60
and above). Niepublikowany maszynopis.
Zasępa E. (2002). Personalny wymiar religijności a poczucie koherencji i poczucie bezpie-
czeństwa. Studia Psychologia, nr 3, s. 53–68.
Zasępa E., Kiełczewska A. (2020). Poczucie sensu życia a postrzegany czas w różnych grupach
wiekowych, [w:] E. Zasępa (red.). Doświadczenia człowieka w zdrowiu i w chorobie. War-
szawa, Difin.
Zawadzka D., Stalmach M. (2015 a). Problemy psychologiczne osób w okresie starości.
Cz. I. Najważniejsze wyzwania i trudności. Hygeia Public Health, 50(2): 298–304.
Zawadzka D., Stalmach M. (2015 b). Problemy psychologiczne osób w okresie starości.
Cz. II. Drogi rozwojowe i wybrane metody pomocy psychologicznej. Hygeia Public
Health, 50(2): 305–313.
Zhang B., Li J. (2011). Gender and marital status differences in depressive symptoms
among elderly adults: the roles of family support and friend support. Aging and Men-
tal Health, 15, 844–854.
Zimbardo P. (2002). Psychologia i życie. Warszawa, PWN.
Zisook S., Chentsova-Dutton Y., Shuchter S.R. (1998). PTSD following bereavement. An-
nals of Clinical Psychiatry, 10(4), 157–163.
Zych A.A. (1995). Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej. Warszawa, Wy-
dawnictwo Śląsk.
Zych A.A. (2001). Słownik gerontologii społecznej. Warszawa, Wydawnictwo Akademic-
kie Żak.
Zych A.A. (2010). Leksykon gerontologii. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls.